Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

Η Πολιτεία (ή Περί δικαίου) είναι ένα από τα γνωστότερα έργα του Πλάτωνα, το οποίο γράφτηκε περίπου το 380 π.Χ. ή ολοκληρώθηκε γύρω στα 374 π.Χ. κι έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή τόσο στη φιλοσοφία, όσο και στην πολιτική θεωρητική.

Στην Πολιτεία, ο Σωκράτης και άλλοι εξέχοντες Αθηναίοι και ξένοι συζητούν τη σημασία της δικαιοσύνης και εξετάζουν κατά πόσο είναι πιο ευτυχισμένος ένας δίκαιος άνθρωπος από έναν άδικο, κατασκευάζοντας μια φανταστική πολιτεία, την Καλλίπολη, με φιλόσοφους-βασιλείς.

Επίσης, συζητείται η φύση του φιλόσοφου, ή "Περί Ιδεών" θεωρία του Πλάτωνα, η διαμάχη ανάμεσα στη φιλοσοφία και την ποίηση και η αθανασία της ψυχής.

Τίτλος του έργου

H αρχική αρχαιοελληνική ονομασία Πολιτεία κυριολεκτικά σημαίνει το δόγμα και το χαρακτήρα μιας πολιτικής κοινωνίας, δηλαδή το πολίτευμά της. Στα λατινικά, ονομάστηκε Res Publica, κυριολεκτικά εννοώντας καθεστώς διαχείρισης των δημοσίων πραγμάτων, ορολογία όμως που ταυτιζόταν με τη Ρωμαϊκή Δημοκρατία, αν και δεν πρόκειται καθαρά για ένα έργο σχετικά με τη δημοκρατία, όπως γίνεται αντιληπτή στο σύγχρονο πλαίσιο του όρου αυτού.

Σκηνικό και συμμετέχοντες


Πρόσωπα
Σωκράτης
Κέφαλος, μέτοικος κατασκευαστής όπλων - πατέρας του ρήτορα Λυσία
Θρασύμαχος, σοφιστής από τη Χαλκηδόνα
Γλαύκων, γιος του Αρίστωνα, μεγαλύτερος αδερφός του Πλάτωνα
Αδείμαντος, γιος του Αρίστωνα, μεγαλύτερος αδερφός του Πλάτωνα
Πολέμαρχος, γιος του Κέφαλου
Κλειτοφών, γιος του Αριστώνυμου
Χαρμαντίδης, από την Παιανία (βουβό πρόσωπο)
Λυσίας, γιος του Κέφαλου (βουβό πρόσωπο)
Ευθύδημος, γιος του Κέφαλου (βουβό πρόσωπο)
Νικήρατος, γιος του Νικία (βουβό πρόσωπο)
Το σκηνικό του διαλόγου τοποθετείται στην κατοικία του Πολέμαρχου στον Πειραιά. Ο δραματικός χρόνος είναι το 421 π.Χ.. Ο όλος διάλογος περιγράφεται από το Σωκράτη, την επομένη της ημέρας που έλαβε χώρα.

Ο Σωκράτης και ο Γλαύκων είχαν κατεβεί στον Πειραιά για να παρακολουθήσουν τα Βενδίδεια, γιορτή της θρακικής θεότητας Βένδιδος, που από πολλούς ταυτίζεται με την Άρτεμη. Στην επιστροφή προς την Αθήνα, πέρασαν από την κατοικία του Κέφαλου, όπου κι έγινε η συζήτηση ανάμεσα στους προαναφερόμενους. Από το 2ο βιβλίο κι έπειτα, κύριοι ομιλητές είναι ο Σωκράτης και οι δυο μεγαλύτεροι αδερφοί του Πλάτωνα.
Δομή
Ολόκληρη η Πολιτεία χωρίζεται σε 10 βιβλία, διαχωρισμός ο οποίος δεν προέρχεται από τον Πλάτωνα, αλλά από τους μεταγενέστερους εκδότες και μελετητές.

Ο Μπέρτραντ Ράσελ χωρίζει σε τρία τμήματα την Πολιτεία του Πλάτωνα:

Βιβλία 1-5: περιγραφή της Ιδεώδους Πολιτείας, ξεκινώντας από την προσπάθεια ορισμού της δικαιοσύνης
Βιβλία 6-7: οι φιλόσοφοι κρίνονται οι ιδανικοί άρχοντες της Πολιτείας, ορισμός του φιλοσόφου
Βιβλία 8-10: μορφές διακυβέρνησης, πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα.
Παρακάτω παρατίθεται μια επιγραμματική περιγραφή των περιεχομένων κάθε βιβλίου:

1.Εισαγωγή. Συγκέντρωση στον Κέφαλο. Δικαιοσύνη και αδικία.
2.Ανάπτυξη της Ιδεώδους Πολιτείας. Αρχές κοινωνικής οργάνωσης και ανάγκη προστασίας. Φύλακες.
3.Εκπαίδευση των φυλάκων
4.Δημιουργοί, φύλακες-επίκουροι, φύλακες-άρχοντες
5.Αρμονία πόλης και ψυχής. Τα 3 μέρη της ψυχής.
6.Οικογένεια και κοινοκτημοσύνη
7.Φιλόσοφοι-βασιλείς. Ορισμός του φιλοσόφου. Η Γραμμή. Η αλληγορία του σπηλαίου.
8.Ανώτατη εκπαίδευση.
9.Αποτυχημένα πολιτεύματα.
10.Διαμάχη μεταξύ φιλοσοφίας και ποίησης. Αποκλεισμός της μιμητικής τέχνης από την Πολιτεία
11.Αθανασία της ψυχής.

Ορισμός της δικαιοσύνης και αναλογία Πολιτείας-Ψυχής

Στην αρχή του διαλόγου, οι ομιλητές ωστόσο διαφωνούν για το πώς ορίζεται η δικαιοσύνη, καθώς ο γηραιός Κέφαλος την ορίζει ως τιμιότητα στις συναλλαγές και συνέπεια στην απόδοση των χρεών, ενώ ο γιος του, Πολέμαρχος, θεωρεί δικαιοσύνη την απόδοση του καλού στους φίλους και του κακού στους εχθρούς. Ο Θρασύμαχος κρίνει ότι είναι το δίκιο του ισχυρότερου και ο Γλαύκων, φέρνοντας ως παράδειγμα το μύθο για το δαχτυλίδι του Γύγη, υποστηρίζει ότι η δικαιοσύνη αποτελεί απλά μια κοινωνική σύμβαση, καθώς και ο δίκαιος και ο άδικος άνθρωπος θα έκαναν την αδικία, αν ήξεραν πως δεν θα τιμωρηθούν, άρα είναι προτιμότερο να ζει κανείς μες στην αδικία.

Ο Σωκράτης εν μέρει συμφωνεί με όλους, ωστόσο καμιά από τις προτάσεις δεν είναι πλήρως ολοκληρωμένη για να λειτουργήσει ως "ορισμός της δικαιοσύνης", οπότε, προκειμένου να εξετάσουν τη δικαιοσύνη για το κάθε άτομο, ερευνούν την έννοια της δικαιοσύνης σε ολόκληρη την πόλη.

Η ιδεώδης πολιτεία χαρακτηρίζεται από τέσσερις αρετές: σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνη: το κάθε στοιχείο της κοινωνίας κάνει αυτό που χρειάζεται, ανάλογα με το ρόλο του μες στην κοινωνία, χωρίς να εμποδίζει τη λειτουργία των άλλων και να ξεφεύγει από τα πλαίσια που έχουν οριστεί για τον καθένα, χωρίς να είναι πολυπράγμων. Για να διατηρήσει τη δικαιοσύνη που ορίζεται ως ο άξονας της ισορροπίας στην ηθική και πολιτική, ο Πλάτων φτάνει, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Romilly, στα άκρα.

Εφόσον στην Πολιτεία υπάρχει δικαιοσύνη, αρμονική εμφανίζεται και η ψυχή του κάθε ατόμου, η οποία χωρίζεται σε τρία μέρη: το επιθυμητικόν, το οποίο εκφράζει τις βασικές ανάγκες του ατόμου, επιχειρεί να τιθασεύσει το θυμοειδές, το οποίο μαζί με το πρώτο υπακούν ενάντια στο ανώτερο, το λογιστικόν. Τα τρία αυτά μέρη της ψυχής αντιστοιχούν στις ανάλογες 3 τάξεις της Πολιτείας: το επιθυμητικόν στους δημιουργούς, το θυμοειδές στους φύλακες-επίκουρους και το λογιστικόν στους φύλακες-άρχοντες. Συνεπώς, δικαιοσύνη είναι η αρμονία των διαφορετικών μερών της ψυχής.

Τελικά, προς το τέλος του έργου, ο Σωκράτης επανέρχεται στο ζήτημα της σύγκρισης δίκαιου και άδικου ανθρώπου, παραθέτοντας το παράδειγμα του τύραννου Αρδιαίου: αν ο άνθρωπος δεν κάνει καμιά προσπάθεια να θέσει το επιθυμητικόν υπό το λογιστικόν μέρος, τότε θα έρθει η στιγμή που τελικά θα τιμωρηθεί για τις πράξεις του. Ο τύραννος διαφέρει από τον "φιλόσοφο-βασιλιά", ο οποίος είναι δίκαιος, αναζητά την αλήθεια, απολαμβάνει τις αληθινές, φιλοσοφικές απολαύσεις κι είναι ο μόνος που μπορεί να διακρίνει ποιο πολίτευμα είναι το καλύτερο, καθώς μόνο εκείνος διαβλέπει το Αγαθό.

Κοινοκτημοσύνη και ιδιωτική ζωή

Η Πολιτεία που αρχίζει να αναπτύσσεται μέσ' από τα λόγια του Σωκράτη κατακρίνεται από τον Αδείμαντο και το Γλαύκωνα, καθώς ο πρώτος δε βρίσκει σε αυτήν ευτυχία και ο δεύτερος τιμή και δόξα. Έτσι, ο Σωκράτης δημιουργεί μια πόλη όπου δεν υπάρχει ιδιοκτησία, προσωπική ζωή και οικογένεια ούτε η φιλοσοφία είναι προσβάσιμη από τις κατώτερες τάξεις. Όλα θυσιάζονται για το κοινό καλό και ο καθένας περιορίζεται στις δραστηριότητες εκείνες που ταιριάζουν στη φύση του.

Εφόσον, υπάρχει κοινοκτημοσύνη, δεν υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα σε πλούσιους ή φτωχούς. Δεν υπάρχουν δούλοι, όπως και κανένας διαχωρισμός μεταξύ ανδρών και γυναικών. Υπάρχει ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα για άνδρες και γυναίκες, ενώ από την Πολιτεία αποκλείονται οι τέχνες της ποίησης, της μουσικής και του θεάτρου, καθώς δε στοχεύουν στη λογική, αλλά στα πάθη, το κατώτερο μέρος της ψυχής, το οποίο ανατρέπει την αρμονία, αν κυριαρχήσει των άλλων δυο, ενώ παράλληλα αποτελούν απλά μίμηση της παρούσας ζωής, η οποία με τη σειρά της είναι μόνο μια μίμηση των "αιώνιων Ιδεών". Η απαγόρευση αυτή είναι πιο αυστηρή στους φύλακες-επίκουρους και άρχοντες, καθώς πρέπει να αποφεύγουν κάθε είδους διαφθορά.

Η κατάργηση του πλούτου οδηγεί στην παρακμή της παραδοσιακής οικογένειας: κανένα παιδί δε θα πρέπει να γνωρίζει τους γονείς του και το αντίστροφο, προκειμένου να αποφευχθεί η κληροδότηση, η προσωπική περιουσία και ο νεποτισμός στα δημόσια αξιώματα. Οι άρχοντες σχηματίζουν ζεύγη για αναπαραγωγή, φροντίζοντας όμως να μην υπάρχει ερωτική ασυδοσία. Έτσι, παράγεται σταθερός πληθυσμός μέσω της ευγονικής, ενώ παράλληλα η κοινωνική συνοχή αυξάνεται, καθώς οι οικογενειακοί δεσμοί εκφράζονται προς όλα τα μέλη της Πολιτείας.

Φιλόσοφοι-βασιλείς

Ο Πλάτωνας χαρακτηριστικά υποστήριζε ότι "όταν οι φιλόσοφοι βασιλέψουν και οι βασιλιάδες φιλοσοφήσουν, μόνο τότε θα ευτυχήσουν οι λαοί". Εφόσον, στο μύθο του σπηλαίου, έχει περιγραφεί η φυγή από το σπήλαιο των απελευθερωμένων δεσμωτών, των φιλοσόφων, κρίνεται πως μόνο αυτοί είναι κατάλληλοι για τη διακυβέρνηση της Πολιτείας, εφόσον έχουν γνωρίσει τον αληθινό κόσμο των Ιδεών, που φωτίζεται από το Αγαθό.

Όπως ορίζει και το ίδιο το όνομά του, ο Φιλόσοφος-βασιλιάς του Πλάτωνα αγαπά τη σοφία και την αληθινή γνώση, εφόσον γνωρίζει τις Ιδέες. Στην παρομοίωση της Πολιτείας με καράβι ακυβέρνητο, ο ιδιοκτήτης δεν μπορεί να οδηγήσει στη σωτηρία, γιατί ούτε βλέπει ούτε ακούει, οι ναύτες φιλονικούν μεταξύ τους, άρα ο φιλόσοφος είναι αυτός που, για να την οδηγήσει σωστά, πρέπει να παρατηρήσει τους ανέμους, τον ουρανό τα αστέρια κλπ. Οι ναύτες περιγελούν και αγνοούν τις συνήθειες αυτές, γιατί ποτέ τους δεν έχουν γνωρίσει κάποιον αληθινό φιλόσοφο.

Κατά την εποχή του Διαφωτισμού, ο Βολταίρος ήταν αυτός που εισήγαγε τον όρο Πεφωτισμένη δεσποτεία, προκειμένου να περιγράψει τη διακυβέρνηση ορισμένων Ευρωπαίων μοναρχών, οι οποίοι υιοθετούσαν τις ιδέες του Διαφωτισμού και κυρίως έδιναν έμφαση στη Λογική με την οποία προσπαθούσαν να διακυβερνήσουν την χώρα τους. Από την άλλη πλευρά, ακριβώς αυτή η δομή του κοινωνικού βίου που περιγράφεται μέσω του Σωκράτη ώθησε φιλοσόφους και μελετητές του 20ού αιώνα στην κριτική εναντίον του Πλάτωνα: ο φιλόσοφος Καρλ Πόπερ, για παράδειγμα, εξέφραζε στο έργο του ότι η Πολιτεία του Πλάτωνα άσκησε μεγάλη επιρροή στα σύγχρονα ολοκληρωτικά καθεστώτα (Στάλιν, Χίτλερ).

Το γενναίον ψεύδος

Προκειμένου οι πολίτες της Καλλίπολης να διαχωριστούν στις 3 τάξεις των δημιουργών, επίκουρων και αρχόντων, ο Πλάτων μέσω των χαρακτήρων του διαλόγου, δηλώνει πως θα ήταν αναγκαίο ένα γενναίον ψεύδος για την αυστηρή κοινωνική συνοχή. Θα έπρεπε να πειστούν ότι είχε προεξοφληθεί το είδος του χαρακτήρα τους, όταν βγήκαν από τα σπλάχνα της γης. Όταν όμως τους δημιουργούσε ο Θεός, τους φύλακες-άρχοντες τους έφτιαξε από χρυσάφι, τους φύλακες-επίκουρους από ασήμι και τους δημιουργούς από σίδηρο και χαλκό.

Ωστόσο, υπάρχει κινητικότητα ανάμεσα στις τάξεις, καθώς η Ιδεώδης Πολιτεία βασίζεται στην αριστοκρατία του πνεύματος. Αν από χρυσούς γονείς γεννιόταν διαφορετικό παιδί ή αντίστροφα, σε κάθε περίπτωση όφειλαν να το στείλουν στην τάξη όπου πραγματικά ανήκε.

Ο Πλάτωνας προτιμούσε κάτι τέτοιο, ακόμη και λάθος, όπου όλοι οι άνθρωποι θα συνέχιζαν ευτυχισμένοι τη ζωή τους, παρά μια δημοκρατία, όπου θα κυριαρχούσε ο όχλος και θα επερχόταν δυστυχία. Ο χαρακτηρισµός "γενναίον" σχετίζεται µε το σκοπό για τον οποίον λέγεται: να πειστούν οι πολίτες ότι πρέπει να αισθάνονται αδέλφια για να εξασφαλιστεί η διατήρηση και ευδαιμονία της πόλεως. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά και στα Ηθικά Νικομάχεια επικρίνει τη θεωρία αυτή και υποστηρίζει ότι θα προκαλεί στάσεις στην πόλη και δε θα συµβάλλει στην ενότητά της.

Αλληγορία του σπηλαίου

Η Πολιτεία περιλαμβάνει την Αλληγορία του σπηλαίου, με την οποία ο Πλάτων εξηγεί τη Θεωρία των Ιδεών του.

Η αλληγορία του σπηλαίου είναι μια προσπάθεια τεκμηρίωσης της θέσης του φιλόσοφου ως βασιλιά στην Ιδεώδη Πολιτεία. Μια ομάδα ανθρώπων ζουν σε ένα σπήλαιο όλη τους τη ζωή, αλυσοδεμένοι σε έναν τοίχο, χωρίς να μπορούν να δουν την επιφάνεια ούτε να δουν πίσω τους, όπου βρίσκεται μια φλόγα, η οποία φωτίζει αντικείμενα που κινούνται και ρίχνει σκιές στα τοιχώματα του σπηλαίου. Οι φυλακισμένοι αρχίζουν να αποδίδουν αυτά τα σχήματα με όρους και έννοιες, ενώ πιστεύουν ότι οι σκιές αυτές είναι η πραγματικότητα.

Το ότι οι φυλακισμένοι, ωστόσο, μπορούν να δουν μόνο τις σκιές αυτές, δε σημαίνει ότι ο υπαρκτός κόσμος περιορίζεται μόνο μες στο σπήλαιο. Αν κάποιο καταφέρουν να λυθούν από τις αλυσίδες και βγουν από το σπήλαιο, θα τυφλωθούν από τη λάμψη του Ήλιου και θα επιστρέψουν πίσω. Αν, ωστόσο, συνηθίσουν το φως, θα δουν καθαρά τον Ήλιο, που συμβολίζει το Αγαθό, και θα καταλάβουν ότι όσα έβλεπαν μες στο σπήλαιο ήταν απλά αντίγραφα των αληθινών. Ίσως σκεφτούν να επιστρέψουν πίσω, λυπούμενοι τους φυλακισμένους συντρόφους τους. Πίσω, όμως, στο σπήλαιο, δε θα μπορούν να συνηθίσουν στο σκοτάδι, και, προσπαθώντας να διδάξουν στους υπόλοιπους την αλήθεια, ίσως δεχτούν το μίσος και την αντίδρασή τους. Ωστόσο, όσοι ελευθερώθηκαν, οι φιλόσοφοι, έχουν χρέος να επιστρέψουν πίσω και να διδάξουν και τους υπόλοιπους.

Συχνά, ο Ήλιος, που συμβολίζει το Αγαθό, ωθεί στην ερμηνεία του Μύθου του Σπηλαίου από θρησκευτικής απόψεως: χωρίς Θεό, οι άνθρωποι ζουν μες το σκοτάδι.

Ο κόσμος μέσα στο σπήλαιο εκφράζει την εμμονή στα "αισθητά πράγματα", όσων μπορούν οι άνθρωποι να αντιληφθούν με τις αισθήσεις τους, ενώ η άνοδος στον πραγματικό κόσμο και η όραση των αληθινών Ιδεών υπό το φως του Ήλιου οδηγούν στην εναρμόνιση των τριών τμημάτων της ψυχής και την ενδυνάμωση του λογιστικού.

Μορφές διακυβέρνησης

Ο Πλάτων αφιερώνει μεγάλο τμήμα της Πολιτείας του στις συζητήσεις σχετικά με την Ιδεώδη Πολιτεία. Ωστόσο, παρέμενε το θέμα του τύπου διακυβέρνησης, οπότε η συζήτηση καταλήγει σε τέσσερα είδη πολιτευμάτων, τα οποία δεν μπορούν να επιβιώσουν: η τιμοκρατία, η ολιγαρχία (πλουτοκρατία), η δημοκρατία και η τυραννία (δεσποτισμός).

Τιμοκρατία

Ο Σωκράτης ορίζει την τιμοκρατία ως ένα πολίτευμα, στο οποίο κυβερνούν άτομα που αγαπούν την τιμή και έχουν επιλεχθεί σύμφωνα με το βαθμό τιμής που κατέχουν στην κοινωνία. Η τιμή συχνά εξισώνεται με τον πλούτο και την ιδιοκτησία, οπότε το "χρυσό" αυτό πολίτευμα θα οδηγούσε στον υλισμό.

Ολιγαρχία

Οι πειρασμοί αυτοί δημιουργούν μια σύγχυση ανάμεσα στην τιμή και το οικονομικό καθεστώς, κάτι που θα οδηγούσε στην εμφάνιση της ολιγαρχίας. Ο Σωκράτης υπογραμμίζει ότι ο πλούτος δε θα βοηθήσει τον καπετάνιο να ελέγξει το πλοίο του. Η αδικία αυτή διαχωρίζει πλούσιους και φτωχούς, δημιουργώντας έτσι ένα περιβάλλον για εγκληματίες και επαίτες. Οι πλούσιοι συνωμοτούν συνεχώς ενάντια των φτωχών και αντίστροφα.

Δημοκρατία

Καθώς μεγαλώνει αυτό το κοινωνικοοικονομικό χάσμα, αυξάνονται και οι εντάσεις ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, δίνοντας χώρο για την εμφάνιση της δημοκρατίας. Οι φτωχοί ανατρέπουν τους άπειρους ολιγαρχικούς και σύντομα παρέχουν ελευθερίες σε όλους τους πολίτες. Κάποιος δημαγωγός σύντομα ανέρχεται για να προστατέψει το δίκιο των κατώτερων τάξεων. Οι άνθρωποι "μεθούν" με τόση ανεξέλεγκτη ελευθερία και έτσι επέρχεται τυραννία, το πιο καταπιεστικό είδος διακυβέρνησης.

Τυραννία

Οι ελευθερίες που αποδόθηκαν στους πολίτες τους χωρίζουν σε τρεις κοινωνικοοικονομικές τάξεις: την άρχουσα τάξη, τους καπιταλιστές και τους απλούς πολίτες, οι οποίοι βλέπουν να απειλούνται οι ελευθερίες τους από την ένταση μεταξύ των δυο πρώτων τάξεων και καταφεύγουν στο δημοκρατικό δημαγωγό, ο οποίος, με τη σειρά του, διαφθείρεται από την εξουσία και γίνεται τύραννος, με τη βοήθεια μιας μικρής ομάδας οπαδών του για την προστασία του και τον απόλυτο έλεγχο.

Η ειρωνεία έγκειται στο γεγονός ότι η Ιδεώδης Πολιτεία που περιγράφεται μοιάζει σε μεγάλο βαθμό με τυραννία, αλλά βρίσκεται στην εντελώς αντίθετη πλευρά: ο φιλόσοφος-βασιλιάς που κατέχει την εξουσία δε δρα με γνώμονα το ίδιο συμφέρον, αλλά είναι αφιερωμένος στο κοινό καλό, καθώς κατέχει τη γνώση και τη σοφία.

Αθανασία της ψυχής

Μέσα από τον εσχατολογικό Μύθο του Ηρός, γίνεται η περιγραφή του μεταθανάτιου ταξιδιού του Ηρός, ενός στρατιώτη που πέθανε στη μάχη και επανήλθε στη ζωή πάνω στη νεκρική πυρά, της μετενσάρκωσης και των ουράνιων σφαιρών του αστρικού σύμπαντος.

Κεντρικό σύμβολο αποτελεί το Αδράχτι της Ανάγκης, που σχημάτιζε 8 κύκλους, πάνω σε καθένα από τους οποίους βρισκόταν μια Σειρήνα που τραγουδούσε μια νότα: όλες μαζί σχημάτιζαν μια αρμονία, τη μουσική των ουράνιων σφαιρών. Εκεί βρίσκονταν και οι 3 Μοίρες, στις οποίες έπρεπε να πάνε οι ψυχές για να επιλέξουν το είδος της ζωής που ήθελαν να ζήσουν στην επόμενη ενσάρκωσή τους.

Η ιστορία αυτή επικεντρώνεται στην ιδέα ότι οι ηθικοί άνθρωποι επιβραβεύονται και οι ανήθικοι τιμωρούνται μετά το θάνατό τους. Ο Πλάτων έχει επηρεαστεί από παλαιότερες προφορικές παραδόσεις, από τους Ορφικούς και τους Πυθαγόρειους, ενώ σύγχρονοι μελετητές επισημαίνουν επιδράσεις από τη θεωρία του ινδουϊσμού και του Ζωροαστρισμού.

Αρχαία Ελλάδα

Τη συγγραφή έργων για συστήματα διακυβέρνησης ακολούθησε και ο πιο επιφανής μαθητής του Πλάτωνα, Αριστοτέλης, γράφοντας στα Πολιτικά του, τα οποία δεν ακολουθούν διαλογική μορφή, για πολλές από τις ιδέες και τα θέματα που έθιξε ο Πλάτων στην Πολιτεία, οδηγώντας όμως σε διαφορετικό συμπέρασμα για το τι είναι προτιμητέο τελικά.

Ο Ισοκράτης παρωδεί την Πολιτεία στο έργο του Βούσιρις, δείχνοντας την ομοιότητα της Καλλίπολης με την αιγυπτιακή πολιτεία που ιδρύει ο βασιλιάς φέρων το όνομα του τίτλου του έργου. Ο Ισοκράτης υπήρξε εκπρόσωπος της ρητορικής παιδείας και αντίπαλος του Πλάτωνα στη διαπαιδαγώγηση των νέων.

Ο Ζήνων ο Κιτιεύς, ιδρυτής του Στωικισμού, έγραψε γύρω στο 300 π.Χ. κι αυτός ένα έργο με τον τίτλο Πολιτεία, υποστηρίζοντας μια μορφή αναρχισμού, όπου όλοι οι πολίτες είναι φιλόσοφοι, και μια πιο ριζοσπαστική μορφή σεξουαλικού κομουνισμού από αυτή που πρότεινε ο Πλάτων.

Αρχαία Ρώμη

Η αγγλική μετάφραση του τίτλου του πλατωνικού διαλόγου (Republic) προέρχεται από το έργο του Κικέρωνα De re publica, τρεις αιώνες αργότερα. Ο Κικέρων μιμείται το ύφος των πλατωνικών διαλόγων και ασχολείται με πολλά από τα θέματα που θίγονται στην Πολιτεία. Ο Σκιπίων ο Αφρικανός, κεντρικός ήρωας του έργου, εκφράζει την εκτίμησή του για τον Πλάτωνα και το Σωκράτη όταν μιλούν για την Πολιτεία, όπου στα λατινικά μεταφέρεται ως "Res publica". Ενώ ο Σωκράτης και οι σύντροφοί του συζητούσαν για τη φύση της πόλης και για κάθε μορφή διακυβέρνησης, στο έργο του Κικέρωνα συζητείται η οργάνωση του κράτους εκείνη τη δεδομένη χρονική στιγμή, δηλαδή η Ρωμαϊκή Δημοκρατία.

Από την άλλη πλευρά, ο Τάκιτος, χωρίς να αναφέρεται ονομαστικά στον Πλάτωνα και την Πολιτεία, ασκώντας ίσως κριτική στο έργο του Κικέρωνα και του Αριστοτέλη, αναφέρει ότι:

Πράγματι, ένα έθνος ή μια πόλη κυβερνείται είτε από το λαό είτε από μια ανώτερη τάξη είτε από ένα μονάρχη. Ένα εφευρεθέν σύστημα διακυβέρνησης από μια επιλογή των παραπάνω συστατικών είναι περισσότερο ιδεατό παρά πραγματικότητα. Κι ακόμα κι αν γίνει πραγματικότητα, δε θα έχει μέλλον.

Ουσιαστικά, αυτό που εκφράζει στο συγκεκριμένο σημείο του έργου του είναι πως η ενδελεχής ανάλυση και περιγραφή της λειτουργίας ενός πραγματικού κράτους, έχει μεγαλύτερη πρακτικότητα απ' όσο φιλοσοφικές αναλύσεις για την ιδεώδη μορφή ενός πολιτεύματος.

Στην καθοριστική εποχή της μετάβασης της Ρώμης από την αρχαία πολυθεϊστική θρησκεία στο Χριστιανισμό, ο Αυγουστίνος Ιππώνος έγραψε το έργο "Η Πολιτεία του Θεού" (λατινικά: Civitate Dei), περιγράφοντας μια ιδεατή πόλη, την αιώνια Ιερουσαλήμ, αντλώντας αναφορές από τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Κικέρωνα.

20ός αιώνας

Οι περισσότεροι σχολιαστές της πλατωνικής Πολιτείας αποτρέπουν την ανάγνωση του έργου ως εγχείριδιο καλής διακυβέρνησης, καθώς τα πιο πολλά είδη πολιτεύματος που περιγράφονται στο έργο φέρουν ελάχιστες ομοιότητες με ανάλογα σύγχρονα, όπως δημοκρατικά κράτη ή κράτη με συνταγματική μοναρχία. Οι ιδέες της δημοκρατίας και της ουτοπίας, όπως περιγράφονται στο έργο, είναι άρρηκτα δεμένες με τις πόλεις-κράτη της Αρχαίας Ελλάδας.

Οι κριτικές και οι απόψεις που εκφράστηκαν κατά τον 20ό αιώνα έχουν ως κοινό άξονα την άποψη πως η παιδαγωγική αξία της Πολιτείας είναι πολύ μεγαλύτερη από την πρακτική της αξία, καθώς πρόκειται περί θεωρητικού έργου. Ωστόσο, υπάρχει η άποψη ότι ο Πλάτωνας περιέγραψε αυτό το είδος πολιτεύματος, καθώς το θεωρούσε ικανό προς εφαρμογή.

Κωμωδία

Την ίδια χρονική περίοδο με τη συγγραφή της Πολιτείας, ο Αριστοφάνης έγραψε και παρουσίασε την κωμωδία Εκκλησιάζουσες, όπου οι γυναίκες στην Εκκλησία του δήμου παίρνουν την εξουσία της Αθήνας, έτοιμες να επιβάλλουν εκτός από την περιουσιακή και την ερωτική κοινοκτημοσύνη. Το προτεινόμενο εδώ πολίτευμα φέρει αρκετές ομοιότητες με την Ιδεώδη Πολιτεία που περιγράφει ο Πλάτων.

Ουτοπία

Ο Τόμας Μουρ, στο έργο του Ουτοπία, χρησιμοποιεί τον όρο αυτό και περιγράφει την ιδανική κοινωνία στο ομώνυμο νησί, η οποία είναι παρόμοια με την πλατωνική Καλλίπολη σε κάποια θέματα, όπως η κοινοκτημοσύνη και η έλλειψη ιδιωτικής ζωής.

Δυστοπία

To είδος διακυβέρνησης που περιγράφεται στην Πολιτεία έχει χρησιμοποιηθεί σε διάφορα σύγχρονα δυστοπικά μυθιστορήματα και ιστορίες, ενώ ο διαχωρισμός των ανθρώπων ανά επάγγελμα ή ιδιότητα από το κράτος, η έλλειψη παραδοσιακών οικογενειακών δομών και η ύπαρξη κρατικής ανατροφής και εκπαίδευσης χρησιμοποιήθηκαν για την περιγραφή ολοκληρωτικών καθεστώτων από συγγραφείς, όπως ο Άλντους Χάξλεϊ στο Θαυμαστό Καινούριο Κόσμο (Brave New World).

Ομοιότητες έχουν παρατηρηθεί και μεταξύ της Αλληγορίας του σπηλαίου και του μυθιστορήματος 1984 του Τζορτζ Όργουελ, όπως και της κινηματογραφικής τριλογίας Μάτριξ.

ΟΙ ΠΑΠΥΡΟΙ ΤΗΣ ΟΞΥΡΡΥΓΧΟΥ

Με τον όρο πάπυροι της Οξυρρύγχου αναφερόμαστε σε ένα πολύ μεγάλο αριθμό παπυρικών χειρογράφων που βρέθηκαν μετά από πολύχρονες ανασκαφές (1895-1934) στην Οξύρρυγχο, ένα κεφαλοχώρι στην Άνω Αίγυπτο, νότια του Φαγιούμ. Πιθανόν η ονομασία να προέρχεται από το όνομα ενός ψαριού με μυτερό ρύγχος που συνδέεται μάλιστα με μια παράδοση για τον Όσιρι, σύμφωνα με την οποία, η Ίσιδα κατορθώνει να μαζέψει και να συναρμολογήσει όλα τα μέλη του νεκρού Όσιρι, εκτός από το πέος του, που το έχει φάει το ψάρι Οξύρρυγχος.

Οι ανασκαφές, αποκάλυψαν πολλά φιλολογικά κείμενα ελληνικά ή λατινικά της προχριστιανικής και χριστιανικής εποχής, κείμενα θρησκευτικά και μη, ντοκουμέντα διοικητικά ή εμπορικά, ιδιωτικές επιστολές, λογαριασμούς κ.ά. Επρόκειτο για παπύρους, ορισμένοι από τους οποίους έχουν μεγάλη φιλολογική αξία.

Η αφθονία των ευρημάτων είναι ένας από τους λόγους για τον οποίο υπάρχουν πολλές αταύτιστες ομάδες ανάμεσα στα χιλιάδες κείμενα που προέρχονται από την Οξύρυγχο και η ταύτισή τους είναι ένας από τους στόχους της παπυρολογίας.

Είναι όμως γεγονός ότι, οι φιλόλογοι πλέον μπορούσαν να συμβουλεύονται ένα πλήθος αρχαίων χειρόγραφων, κατά μέσο όρο μια χιλιετία αρχαιότερων από τα χειρόγραφα που υπήρχαν πρωτύτερα. Αν και οι πάπυροι με λογοτεχνικά κείμενα είναι λιγότεροι από τα διαφόρων ειδών έγγραφα σε αναλογία ένα προς δέκα, εντούτοις σώθηκαν πολλά αρχαία παπυρικά χειρόγραφα με γνωστά κείμενα, καθώς και ένας σημαντικός αριθμός νέων κειμένων που ήρθαν να προστεθούν στη γνώση μας για την αρχαία ελληνική λογοτεχνική παραγωγή.

Στην εικοσαετία που μεσολάβησε από τις πρώτες ανασκαφές για την ανεύρεση παπύρων το 1895/6 ως την έναρξη του Α' παγκόσμιου πολέμου, το 1914, οργανώθηκε σε επιστημονική βάση η έρευνα του εδάφους και η μελέτη των ευρημάτων. Την περίοδο αυτή εκδόθηκαν χιλιάδες κείμενα και άρχισαν να συντάσσονται και τα αναγκαία επιστημονικά βοηθήματα, οι κατάλογοι και τα ευρετήρια των πηγών και τα λεξικά.
Η Οξύρρυγχος, όπως και ολόκληρη η Αίγυπτος, είχε γίνει μια περιοχή ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού μετά την κατάκτηση της από τον Αλέξανδρο το 332. Οι ανασκαφές που πρωτοξεκίνησαν εκεί το 1895 από τους Άγγλους καθηγητές Β. Ρ. Grenfell και Α. S. Hunt, συνεχίστηκαν μέχρι το 1907 με σκοπό να συνεχιστούν το 1909, αλλά όταν ο Grenfell αρρώστησε το 1908, οι Άγγλοι παραιτήθηκαν από τα δικαιώματα των ανασκαφών. Την άδεια να συνεχίσουν την εξασφάλισαν οι Ιταλοί, οι όποιοι είχαν ιδρύσει το 1908 μια Εταιρεία Παπυρικών Ερευνών. Το 1910, 1912 και 1913, οι πανεπιστημιακοί καθηγητές Ε. Pistelli και G. Farina έκαναν ανασκαφές στην Οξύρυγχο ενώ ο Ε. Breccia πήγε έκει το 1927/8, το 1932 και το 1934, για να συνεχίσει τις έρευνες για λογαριασμό της Ιταλικής Εταιρείας.
Τα ευρήματα
Οι πάπυροι βρέθηκαν μέσα σε τάφους ή μέσα μεγάλους αποθέτες σκουπιδιών. Οι πάπυροι αυτοί στάθηκε δυνατό να διασωθούν, επειδή περικλείονταν από απορρίμματα που σιγά σιγά έπαιρναν αρκετό υψος, με αποτέλεσμα το περιεχόμενο τους να μην προσβάλλεται από την επίδραση της υγρασίας που δημιουργούσαν οι ετήσιες πλημμύρες και η άρδευση. Η ξηρασία του κλίματος συνέτεινε και αυτή να μην παθαίνουν οι πάπυροι άλλες ζημιές.

Ένα μέρος των παπύρων σώθηκε εξαιτίας της ταφικής συνήθειας να δημιουργούν για τις μούμιες περιβλήματα που κατασκεύαζαν από στρώματα παπύρου κολλημένα το ένα πάνω στο άλλο, κάτι παρόμοιο περίπου με το σημερινό πεπιεσμένο χαρτί, και πιθανόν για το σκοπό αυτόν αγόραζαν μεγάλες ποσότητες άχρηστων παπύρων. Πολλοί από αυτούς τους παπύρους προέρχονταν από κατεστραμμένα χειρόγραφα, που δεν τα χρησιμοποιούσαν πιά οι κάτοχοι τους.

Ανάμεσα στα ευρήματα, υπήρξαν κείμενα είτε καινούρια, είτε γνωστά από πριν των οποίων επικυρώθηκε πλέον η ύπαρξή και άλλα που είχαν χαθεί τα ιστορικά ίχνη τους και ξαναβρέθηκαν. Από τα νέα κείμενα, δε διασώθηκαν όλα ακέραια, ούτε και είναι όλα υψηλής λογοτεχνικής στάθμης. Ανάμεσά τους όμως περιλαμβάνονται έργα σημαντικά, όπως η Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη, οι Ωδές του Βακχυλίδη, μεγάλα τμήματα του σατυρικού δράματος Ιχνευταί του Σοφοκλή, και της Υψιπύλης του Ευριπίδη. Επίσης σχεδόν ολόκληρος ο Δύσκολος του Μενάνδρου και μεγάλα τμήματα από τις κωμωδίες του Επιτρέποντες, Σαμία και Σικνώνιος.
Βρέθηκαν ακόμα έργα λυρικών και ερωτικών ποιητών, όπως ο Βακχυλίδης, ο Ηρώνδας, ο Καλλίμαχος και η Σαπφώ της οποίας βρέθηκε βιογραφία γραμμένη τον 4ο αιώνα κι ενώ είχε ήδη εδραιωθεί ο μύθος γύρω από την προσωπικότητα και τους έρωτες της. Τα κείμενα πάντως που βρίσκονται συχνότερα ανάμεσα στους παπύρους είναι αυτά που χρησιμοποιούσαν ως σχολικά αναγνώσματα και έτσι, σώθηκαν εκατοντάδες πάπυροι με τα ποιήματα του Ομήρου.

Με τα ευρήματα, οι γνώσεις μας για τον Αισχύλο πλουτίσθηκαν, βρέθηκαν μεγάλα αποσπάσματα λόγων του Υπερείδου και ένας περίπου ακέραιος λόγος του, όχι όμως άπό τους σπουδαιότερους, ένας ύμνος της Ίσιδος, φυλαχτά του 2ου ή του 3ου αιώνα μ.Χ., όστρακα με επωδούς.

Ανάμεσα στις άλλες εντυπωσιακές ανακαλύψεις συμπεριλαμβάνονται και πολλοί σημαντικοί βιβλικοί πάπυροι όπως το γνωστικό ευαγγέλιο του Θωμά με τα 114 "Λόγια του Ιησού", πάπυρος που περιέχει απόσπασμα του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, άλλα αποσπάσματα κανονικών και απόκρυφων ευαγγελίων, όπως και τμήματα λειτουργικών, θεολογικών ή αγιολογικών έργων, "δηλώσεις μετανοίας" (libelli persecutionis) και επιστολές.

Πολύ σημαντικό εύρημα είναι ένα μικρό κομμάτι διαστάσεων 6,35 Χ 8,89 εκατοστών, γνωστό ως Papyrus52 ή P52, από το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, που χρονολογείται στις αρχές του δεύτερου αιώνα και είναι το παλαιότερο χειρόγραφο ευαγγελίου που γνωρίζουμε σήμερα. Κατά την περίοδο 1906/7 βρέθηκαν τέσσερις ακέραιοι κώδικες του 5ου αιώνα που περιέχουν το Δευτερονόμιο, τον Ιησού του Ναυή, τους Ψαλμούς, τα τέσσερα ευαγγέλια και τις Επιστολές του Απόστολου Παύλου.
Οι πάπυροι της Οξυρρύγχου που βρέθηκαν σε αυτή τη σημαντική περίοδο ανακαλύψεων, έδωσαν μεγάλη ποσότητα παπυρικού υλικού, που βοήθησε σημαντικά την ανάπτυξη της παπυρολογίας ως μίας ανεξάρτητης ιστορικής επιστήμης.

ΟΙ ΠΑΠΥΡΟΙ ΤΟΥ ΕΡΚΟΛΑΝΟ-ΦΙΛΟΔΗΜΟΣ

Φιλόδημος ο Επικούρειος Φιλόσοφος
(110 π.Χ-40 π.Χ)

Ο Φιλοδήμος γεννήθηκε στα Γάδαρα της Παλαιστίνης γύρω στα 110 π.Χ (σημερινό Umm Quais της Ιορδανίας),Η πόλη Γάδαρα ανήκε στην περιφέρεια της εμπορικής και γεωγραφικής συνομοσπονδίας γνωστή σαν Δεκάπολις .Πιθανόν η πόλη Γάδαρα να πήρε το εξελληνισμένο όνομα σε ανάμνηση του μακεδονικού χωριού Γάδειρα .Θεωρείται η πόλη των φιλοσόφων .Έχουμε από τα Γάδαρα τους κυνικούς φιλοσόφους Μένιππο, Μελέαγρο και Οινόμαο,άλλους φιλοσόφους όπως τον Ιάμβλιχο και ρήτορες όπως τον Θεόδωρο και Άσπανη και τον Φίλο τον μαθηματικό Ο Φιλόδημος υπήρξε μια σημαντική προσωπικότητα με πλούσια συγγραφική δράση Φιλόσοφος, ιστορικός της φιλοσοφίας, θεωρητικός της ρητορικής και της ποίησης, οικονομολόγος και ποιητής .Απέκτησε φήμη και σαν επιγραμματοποιός.
Μετανάστευσε στην Αθήνα και σπούδασε φιλοσοφία και δη επικούρεια φιλοσοφία.
Το όνομά του συνδέεται με μια από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις έργων από την αρχαιότητα στο Ερκολάνο της σημερινής Ιταλίας..
(Στην Μεγάλη Ελλάδα υπήρχαν 151 Ελληνικές πόλεις ,στην Σικελία 89 Ελληνικές πόλεις.)

Το όνομα Ηράκλειον οφείλετο στο ιερό του Ηρακλέους που υπήρχε.
Πόλεις και ακρωτήρια που φέρουν το όνομα Ηράκλειο.
α. Πόλη της Ιταλίας
β.ακρωτήριο Ιταλίας
γ.πόλη της Κρήτης,επίνειο της Κνωσού
δ.πόλη της Κάτω Αιγύπτου.
ε.ακρωτήριο της Σαρματίας στον Εύξεινο Πόντο.
στ. Ακρωτήριο του Πόντου κοντά στην Αμισό

Η ανασκαφή στα μέσα του 18ον αιώνα στο Herculaneum ( Ηράκλειο), σημερινό Ερκολάνο.(Η πόλη μέχρι το 1970 ήταν γνωστή με το όνομα Resina ), μια παραθαλάσσια πόλη γειτονικά της Νάπολης και της Πομπηίας έφερε στο φως 1100 περίπου παπυρικά βιβλία θαμμένα στο εσωτερικό μιας από κάθε άποψη εκπληκτικής ρωμαϊκής βίλας.

Πρόκειται στην πλειονότητά τους για έργα του Επίκουρου και μεταγενεστέρων Επικουρείων, μεταξύ των οποίων πολλά του Φιλόδημου. Δάσκαλος του Φιλόδημου υπήρξε ο Ζήνων ο Σιδώνιος (Σχολάρχης Επικούρειας Σχολής).

Η ανακάλυψη των Επικουρείων έργων όχι μόνο συνέβαλε στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την Ελληνιστική φιλοσοφία και ποίηση, αλλά έδωσε νέες διαστάσεις
στη μελέτη τους. Το έργο του Φιλόδημου έδωσε νέες προεκτάσεις στην έρευνα σχετικά με τη λατινική ποίηση των συγχρόνων του, Λουκρήτιου,Βιργίλιου και Οράτιου,ενώ έδειξε για μία ακόμη φορά πως ο διαχωρισμός που καλλιεργεί ο ακαδημαϊκός χώρος μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας όχι μόνο είναι προβληματικός,αλλά εμποδίζει να αναδυθούν και να εξεταστούν σημαντικά ζητήματα σχετικά με τον πολιτισμό της εποχής,όπως είναι για παράδειγμα η αντίληψη των Επικουρείων για την λογοτεχνία.
Δεν γνωρίζουμε γιατί ο Φιλόδημος προτίμησε την επικούρεια σχολή αλλά από τα έργα του φαίνεται ότι ήταν γνώστης και των άλλων σχολών της Ακαδημίας, τον Περίπατο και τη Στοά.

Μετά τις σπουδές του στην Αθήνα μετακινήθηκε στην Ιταλία , αρχικά στη Ρώμη και κατόπιν στην περιοχή της Νάπολης. Γύρω στα 75-70 πX.. Εκεί συνδέεται με μια ισχυρή προσωπικότητα της Ρωμαϊκής αριστοκρατίας τον πεθερό του Ιουλίου Καίσαρα και δραστήριο πολιτικό Πείσωνα (Lucius Calpunius Piso Cesonius) ο οποίος γίνεται ο πατρόνας του..

Όπως πιστεύεται ευρέως σήμερα, ο Πείσων πρέπει να ήταν ο ιδιοκτήτης της περίφημης βίλας των παπύρων στην πόλη Ηράκλειον.(διαστάσεις έπαυλης 250 μέτρα Χ 50 μέτρα) Σε αυτή τη βίλα εγκαταστάθηκε και έζησε την υπόλοιπη ζωή του ο Φιλόδημος (από το 70-40πχ περίπου).

Με εξαίρεση τα επιγράμματα,όλα τα έργα του Φιλόδημου έχουν σωθεί στους παπύρους που ανακαλύφθηκαν στην περίφημη βίλα των παπύρων.Η διατήρηση και ανακάλυψη των παπύρων αποτελεί μια αρκετά συναρπαστική ιστορία.Η έκρηξη του Βεζουβίου στις 25 Αυγούστου του 79 μΧ ήταν μοιραία για τις γειτονικές πόλεις της Πομπηίας και του Herculaneum αλλά και άλλων πόλεων στην ίδια περιοχή .Η λάβα σε θερμοκρασία σχεδόν 300 βαθμών Κελσίου είχε ροή 160 χιλιόμετρα την ώρα.


Οι πόλεις θάφτηκαν κάτω από τόνους στάχτης και ηφαιστειακού υλικού( συνολικού πάχους 27 περίπου μέτρων) που νέκρωσαν κάθε ίχνος ζωής.Στο υλικό αυτό προστέθηκε και λάβα από την έκρηξη του ίδιου ηφαιστείου το 1631.Τα παπυρικά βιβλία στη βίλα απανθρακώθηκαν σε θερμοκρασίες γύρω στους 300-320 βαθμούς Κελσίου και επιπλέον υπέστησαν περαιτέρω φθορές λόγω της έκθεσής τους σε ένα συνδυασμό υλικών, όπως διάφορα τοξικά αέρια, στάχτη και σκόνη από το έδαφος..Η απανθράκωσή τους ήταν και η αιτία της διατήρησής τους. Πάντως οι πάπυροι δεν υπέστησαν όλοι την ίδια αλλοίωση που οφείλεται σε ένα συνδυασμό διαφόρων παραγόντων .Π χ. χρησιμοποίησαν κόλλα για να δοθεί ομοιόμορφο χρώμα και για να διατηρηθούν ,η κόλλα λειτούργησε ως προστατευτικός μηχανισμός απέναντι στην θερμοκρασία και την υγρασία.

Το 1750 άρχισαν οι ανασκαφές στην πόλη του Herculaneum υπό την εποπτεία του Carlo di Borbone(1716-1788). Στις 19 Οκτωβρίου του 1752 οι πάπυροι άρχισαν να έρχονται στο φως και η ανακάλυψή τους ολοκληρώθηκε στις 25 Αυγούστου του 1754.Οι πάπυροι βρέθηκαν σε 5 διαφορετικά σημεία στην βίλα άλλα σε κουτιά και άλλα σε ξύλινες θήκες. Σήμερα υπάρχουν καταλογραφημένα 1830 κομμάτια ή ομάδες αποσπασμάτων.
Περίπου 30-50 πάπυροι καταστράφηκαν από τους πρώτους ανασκαφείς γιατί τους θεώρησαν κομμάτια απανθρακωμένου ξύλου.

Στην αρχή οι φιλόλογοι νόμισαν ότι οι πάπυροι θα έφερναν στο φως χαμένη λυρική και τραγική ποίηση, τα χαμένα έργα της Σαπφούς ,του Αρχίλοχου ή των τραγικών , αλλά οι πάπυροι περιέχουν φιλοσοφικά κείμενα κυρίως της Επικούρειας σχολής .Ωστόσο η βιβλιοθήκη δεν είναι αποκλειστικά ελληνική ούτε αποκλειστικά επικούρεια.100 περίπου πάπυροι περιέχουν λατινικά κείμενα ποιητικά και πεζά, , μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται πάπυροι με κείμενα του Λουκρήτιου και του Ένιου και το έργο ενός αγνώστου για την Ναυμαχία στο Άκτιο το 31 πχ. Όσον αφορά το Ελληνικό τμήμα της βιβλιοθήκης,έχουν έρθει στο φως και αρκετά κείμενα Στωικής φιλοσοφίας,όπως είναι τα Λογικά ζητήματα και το Περί Προνοίας του Χρυσίπου. Πολλά έργα είναι του ίδιου του Επίκουρου.και άλλων επικουρείων αγνώστων όπως ο Πολύστρατος,ο Καρνεϊσκος,ο Έρμαρχος και ο Δημήτριος ο Λάκων. Πρέπει να τονιστεί ότι κανένα από τα βιβλία με έργα του Φιλόδημου δεν είναι αυτόγραφο.Συνεπώς τα βιβλία γράφονταν,αντιγράφονταν και διορθώνονταν από επαγγελματίες γραφείς.
Τα έργα του Hercoulaneum προέρχονται από διαφορετικές εποχές που καλύπτουν την περίοδο από τον 3ον αιώνα π.Χ. μέχρι τις αρχές του 1ου αι.μ.Χ.
Στην αρχή για να ξετυλίξουν τους παπύρους χρησιμοποίησαν διάφορες χημικές ουσίες με αποτέλεσμα να καταστραφούν πολλοί από αυτούς.
O Camillo Paderni χρησιμοποίησε μια διαφορετική μέθοδο, έκοβε με μαχαίρι τους παπύρους στη μέση από την μία άκρη στην άλλη με αποτέλεσμα να καταστρέφεται το εσωτερικό το λεγόμενο μεδούλι.
Ο Antonio Piaggio (1713-1796) έκοβε το εξωτερικό του παπύρου μέχρι ενός σημείου και το εσωτερικό έμενε ανέπαφο.Επίσης εφεύρε μια μηχανή για το ξετύλιγμα των παπύρων αυτό άρχισε το 1753 μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.Με την μηχανή αυτή ξετυλίγετο και το εσωτερικό των παπύρων
Την δεκαετία του 1960 δοκιμάστηκε η μέθοδος Fackelmann., με χυμό παπύρου και με ένα ηλεκτρικό λαμπτήρα προσπαθούσαν να ξεχωρίσουν τα διάφορα στρώματα του παπύρου αλλά η μέθοδος αυτή κατέστρεφε την γραφή.
Τα τελευταία είκοσι χρόνια εφαρμόζεται η μέθοδος Knut Kleve .Στηρίζεται στην χρήση κόλλας που έχει βάση οργανική και ένα είδος χαρτιού,το λεγόμενο Γιαπωνέζικο χαρτί. Τοποθετείται πάνω στον Πάπυρο που έχει απορροφήσει την κόλλα και επικάθεται στο χαρτί. Υπάρχουν ακόμα 200 κομμάτια παπύρων που μένουν να ανοιχτούν.
Οι ανασκαφές συνεχίζονται καθώς ένα αρκετά μεγάλο μέρος της βίλας παραμένει θαμμένο και κανείς δεν ξέρει τι μας επιφυλάσσει.Να σημειωθεί ότι μόνο 25% έχει ανασκαφεί και έχουν κάνει σήραγγες .Έχουν βρεθεί δημόσια κτίρια και λουτρά, θέατρο για 2.550 θεατές και άλλα κτίρια. Επίσης έχουν βρεθεί 80 μαρμάρινα και μπρούντζινα τεμάχια περιλαμβανομένων 40 προτομών φημισμένων συγγραφέων και φιλοσόφων Η βίλα των παπύρων είναι η μόνη Ρωμαϊκή βιβλιοθήκη που βρέθηκε μέχρι τώρα και όπως αναφέρει ο καθηγητής Richard Janko του University College στο Λονδίνο είναι η μόνη πηγή ποίησης και λογοτεχνικής κριτικής από το 300 πΧ μέχρι την εποχή του Χριστού και αυτοί οι αιώνες ήταν πολύ σημαντικοί. Σήμερα μια διεθνής Ομάδα που ηγείται από ακαδημαϊκούς του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας εργάζεται στο γνωστό Philodemus Project με σκοπό να διαβαστούν τα κείμενα και να εκδώσουν ένα μέρος της βιβλιοθήκης.Επίσης έχει δημιουργηθεί και η εταιρεία των φίλων του Ερκολάνο (Friends of Herculaneum Society ), που προωθεί την ιδέα περαιτέρω ανασκαφών στην περιοχή και καλύτερη διαφύλαξή της..Ο διευθυντής της βρετανικής Σχολής στην Ρώμη είπε ότι
“ Η ανασκαφή αυτή είναι η μοναδική από τις ανασκαφές που έχουν γίνει μέχρι σήμερα όπου ύλη οργανική έχει τόσο καλά διατηρηθεί ,δηλαδή πάπυροι, έπιλπλα,δοκοί, πόρτες, ύφασμα, σχοινί. Σχεδόν καθημερινά υπάρχει κίνδυνος να εκραγεί ο Βεζούβιος με κίνδυνο να ξαναθαφτεί το Ερκολάνο και πάλι κάτω από την λάβα.

Σκοπεύουν να εκδώσουν 7 τόμους βιβλία του Φιλόδημου Περί ποιητικής,περί μουσικής και περί ρητορικής με σύνολο 80.000 λέξεων Ελληνικών και επιπλέον , εισαγωγή, μετάφραση και σημειώσεις.Επίσης θα εμπλουτίσουν τη βάση δεδομένων του TLG (Thesaurus Linguae Graecae ) με τα έργα του Φιλόδημου για έρευνα δια μέσου του σύμπακτου δίσκου CD-ROM.
Τα γραπτά του Φιλόδημου αποτελούν το μεγαλύτερο σώμα της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας που έχει ποτέ μεταφραστεί στην Αγγλική. Ανοίγεται ένα καινούργιο κεφάλαιο στην ιστορία της Δυτικής σκέψης, φανερώνοντας την επιτήδευση και ποικιλομορφία της Αισθητικής κατά το διάστημα της Ελληνιστικής περιόδου.


Τα φιλοσοφικό έργο του Φιλόδημου αριθμεί τα εξής θέματα.
α. Λογικά συγγράμματα
Περί σημείων
Το έργο αποτελείται από τρία μέρη, στα οποία συζητά τους τύπους του αναλογικού διαλογισμού.
β.Περί Ρητορικής
Το έργο αποτελείται από επτά βιβλία.
γ. Περί ποιημάτων.
Το έργο αποτελείται από πέντε βιβλία. Μόνο για το τέταρτο και πέμπτο βιβλίο υπάρχουν στοιχεία. Ειδικότερα, στο τέταρτο, τοποθετείται αρνητικά έναντι του Αριστοτέλους, ενώ στο πέμπτο ασχολείται με τον ορισμό του “αγαθός ποιητής” και “αρετή ποιήσεως”. Ο Φιλόδημος υποστηρίζει πως η ποίηση δεν έχει μια ηθικό-παιδαγωγική λειτουργία
δ. Περί μουσικής.
Το έργο αποτελείται από τέσσερα βιβλία. Στο πρώτο βιβλίο εκτίθενται οι δοξασίες του Περιπάτου, της Ακαδημίας και της Στοάς για την μουσική ,ενώ στα επόμενα τρία ο Φιλόδημος τίθεται αρνητικά έναντι των ιδεών των συγγραφέων των σχολών αυτών. Κατά τον επικούρειο φιλόσοφο, η μουσική δεν ασκεί καμιά ηθική επίδραση και δεν οδηγεί τον άνθρωπο προς την απόκτηση της αρετής.

ε Θεολογικά συγγράμματα.
Στην κατηγορία αυτή υπάγονται τρία έργα του φιλόσοφου.
i Περί Θεών.
Το έργο αποτελείται από τρία βιβλία, από τα οποία μόνο τα δύο έχουν διασωθεί. Το πρώτο με τίτλο “Περί θεών αγωγής γ’”
ii. Περί ευσεβείας
Το έργο αποτελείται από δύο βιβλία. Στο πρώτο βιβλίο, το οποίο αποτελείται από τρία μέρη, ο Φιλόδημος προβαίνει σε μία κριτική των μύθων και της θεολογίας των φιλοσόφων και ποιητών, όπως του Ομήρου, Ησιόδου, Μιμνέρμου, Θαλού, Πινδάρου, Καλλιμάχου, Αντιμάχου, Προδίκου, Δημοκρίτου και κυρίως κατά των Στωϊκών.
Το δεύτερο βιβλίο πραγματεύεται τις ιδέες του Επίκουρου περί της αληθούς ευσεβείας Οι θεοί υφίστανται και μολονότι δεν αναμειγνύονται στα ανθρώπινα πρέπει να λατρεύονται σύμφωνα με τους νόμους της πόλεως. οι άνθρωποι δεν πρέπει να προσδοκούν ούτε καλό ούτε κακό δηλαδή να μην ελπίζουν μάταια στην αμοιβή ούτε να φοβούνται την τιμωρία τους.

iii. Περί προνοίας.
Πρόκειται για αδημοσίευτο έργο, του οποίου ο τίτλος δεν έχει διασωθεί. Τα διασωθέντα αποσπάσματα φαίνεται πως ανήκουν από το έργο “ Περί προνοίας”.


Στ .Σύνταξις των φιλοσόφων.

Πρόκειται για ένα εκτενές και ογκώδες έργο, το οποίο αποτελείται από δέκα τουλάχιστον βιβλία Το δέκατο βιβλίο πραγματευόταν τις δοξασίες των Επικουρείων σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας δίδει ο Διογένης Ο Λαέρτιος..
Η “ σύνταξις” αποτελεί ένα μεγάλο διδακτικό εγχειρίδιο, το οποίο προοριζόταν προς χρήση όχι μόνο των επικουρείων, αλλά για ολόκληρη την πνευματικά καλλιεργημένη κοινωνία της Ρώμης και της Ιταλίας γενικότερα.

ζ. Περί Επικούρου.
Πρόκειται για μια πραγματεία δύο τουλάχιστον βιβλίων που ασχολείται με την ζωή και την διδασκαλία του Επίκουρου.
η. Πρός τούς [εταίρους] .
Στο έργο αυτό εγείρει ο Φιλόδημος μομφή κατά εκείνων των επικουρείων φιλοσόφων, των σοφιστών, οι οποίοι διαφοροποιήθηκαν από την διδασκαλία του Κήπου.
Θ.Περί των Στωϊκών .
Ο Φιλόδημος στρέφεται κατά των στωϊκών φιλοσόφων Ζήνωνος του Κριτέως και Διογένους του Σινωπέως, οι οποίοι συνέγραψαν έργο με τίτλο “Πολιτεία”.Το έργο αυτό είναι σημαντικό,γιατί αποτελεί μια πηγή πληροφοριών για τις δοξασίες των Στωϊκών.
Ι. Ηθικά συγγράμματα.
Κατά την τελευταία περίοδο της συγγραφικής του δραστηριότητος ανάγονται δύο έργα περί ηθικής,των οποίων το περιεχόμενο παρουσιάζει μιά μεγάλη ομοιότητα.Πρόκειται για το έργο “Περί του φιλοσοφητέου είναι”:και τα τέσσερα βιβλία του έργου “Περί Θανάτου”. Από το τελευταίο έργο έχει σωθεί μόνο ο επίλογος του τετάρτου βιβλίου.
Ο θάνατος,σύμφωνα με τον Φιλόδημο,είναι κοινός σ΄όλους τους ανθρώπους, τόσο στούς ισχυρούς,όσο και στούς αδυνάτους.Κατά συνέπεια,ο θάνατος δεν θα πρέπει να δημιουργεί φόβο και δέος στους ανθρώπους.
Ια. Διατριβαί.
Εισηγητής του νέου φιλολογικού είδους ,της διατριβής, υπήρξε ο κυνικός φιλόσοφος Βίων ο Βαρυσθενίτης,ο οποίος εγκατέλειψε την αυστηρότητα και ακαμψία της κυνικής φιλοσοφίας και άρχισε να χρησιμοποιεί ως μέσο φρονηματισμού την διακωμώδηση και τον ηθικό έλεγχο. Από την προσπάθεια αυτή ξεπήδησε η “διατριβή”
Μερικές από τις διατριβές του

1. Περί του καθ’Όμηρον αγαθού βασιλέως (P.Herc. 1507)
2. Περί σημειώσεων (P.Herc. 1065)
3. Περί αρετών και των αντικειμένων κακιών (P.Herc, Paris 2) περιλάμβανε τουλάχιστον δέκα βιβλία(το 9ον βιβλίο αποτελεί ο P.Herc. 1424, περί οικονομίας
4. Περί ηθών και βίων
5. Περί οργής (P.Herc.182)
6. Περί παρρησίας (P.Herc. 1471)
7. Περί φθόνου
8. Περί υπερηφανίας
9. Περί κολακείας
10. Περί οικονομίας
11. Περί πλούτου
Η σύντομη αυτή παρουσίαση του κολοσσιαίου έργου του Φιλόδημου θέλει απλά και μόνον να δείξει πως πρόκειται για μια ιδιάζουσα πνευματική προσωπικότητα, όχι μόνο της ελληνιστικής εποχής, αλλά και της ελληνικής εν γένει γραμματείας.

Τα ενδιαφέροντα του Φιλόδημου κάλυπταν ένα τεράστιο εύρος: λογική, ηθική και πολιτική φιλοσοφία ,θεολογία. φυσική ,αισθητική, ρητορική ,ιστορία της φιλοσοφίας και φυσικά ποίηση.
Σήμερα οι πάπυροι του Ερκολάνο ευρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Νάπολης.

Επιγράμματα

Το επίγραμμα ήταν αρχικά μια επιγραφή σε ένα αντικείμενο ή κάποιο σημείο.Στην πρώιμη περίοδο οι επιγραφές ήταν έμμετρες και ανώνυμες. Σε ελεγειακό δίστιχο.
Ο πρώτος γνωστός επιγραμματοποιός ο Σιμωνίδης ο Κείος (557/56-468 π.Χ.) που έγραψε επιτύμβια επιγράμματα στους πεσόντες των περσικών Πολέμων.
Το γνωστό επίγραμμα
“Ξένε, πες στους Σπαρτιάτες πως εδώ
Θαμμένοι βρισκόμαστε
Στις εντολές τους πιστοί ”

Τον 4ον αιώνα το επίγραμμα γίνεται πιο έντεχνο, ενώ κάνουν την εμφάνισή τους και επιγράμματα αναθηματικά ή επιτάφια που δεν είναι πια επιγραφές αλλά αυτοτελή ποιήματα


Η πρώτη ανθολογία επιγραμμάτων δημοσιεύεται το 100 π.χ και είναι δημιούργημα του Μελεάγρου. Στην πρώτη αυτή ανθολογία δεν περιλαμβάνονται επιγράμματα του
Φιλόδημου. Καμία από αυτές τις συλλογές δεν σώθηκε αυτόνομα.

Η γνώση που έχουμε σήμερα για τα επιγράμματα οφείλεται σε δύο πηγές στην Παλατινή Ανθολογία (1813-1817) που φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης .Ο Κωνσταντίνος Κεφαλάς ιερωμένος και λόγιος χρησιμοποίησε σαν βάση τις τρεις αρχαίες συλλογές (Μελεάγρου,Φιλίππου και Αγαθία) καθως και άλλες νεώτερες και συνέθεσε την ανθολογία που έχουμε σήμερα (Παλατινή) και η οποία περιλαμβάνει 3.700 ποιήματα και καλύπτει ποίηση 17 αιώνων,αρχίζοντας από τον 7ον π. Χ και φθάνοντας στον 10ον μ.Χ. αιώνα.


και την Πλανούδεια Ανθολογία (1301) . (Ο Μαξιμος Πλανούδης 1255-1305 ένας μορφωμένος μοναχός τελείωσε στην Κωνσταντινούπολη την ανασύνθεση της Ανθολογίας του Κεφαλά που περιλαμβάνει 2400 επιγράμματα και είναι πιο σύντομη από την Παλατινή και σώζεται στην Μαρκιανή Βιβλιοθήκη. Τριάντα (30) ποιήματα και στις δύο ανθολογίες ανήκουν στον Φιλόδημο.
Ο Φιλόδημος γράφει ερωτικά ποιήματα εξιστορώντας ερωτικά πάθη ,όταν αυτά έχουν καταδικαστεί από τον Επίκουρο με το σκεπτικό ότι υπονομεύουν ή αντιστρατεύονται το ιδεώδες της αταραξίας,
Το σκεπτικό είναι ότι πρέπει να υπήρχε συνείδηση μεταξύ των επικουρείων ότι ή ποίηση αποδίδει τη ζωή, ενώ η φιλοσοφία την ερμηνεύει και την προσανατολίζει.

Τρία Επιγράμματα του Φιλόδημου

Αύριο αγαπητέ μου Πείσων, ο φιλόμουσος φίλος σου θα σε φέρει
στο φτωχικό του κονάκι από τις τρεις το απόγευμα
για να σου παραθέσει δείπνο για την ετήσια επέτειο στις είκοσι του μηνός.
Μπορεί να μη γευτείς μαστάρια ζώων και χιώτικο κρασί,
όμως θα δεις πιστούς συντρόφους και θ΄ακούσεις απαγγελίες και τραγούδια
πολύ πιο γλυκά κι από αυτά που άκουσαν οι Φαίακες.
Κι αν κάποια στιγμή γυρίσεις τα μάτια σου και προς εμένα, Πείσων,
Η φτωχική επέτειος θα γένει πιο πλούσια

ΔΗΜΩ

Ερωτεύθηκα κάποια Δημώ από την Πάφο.δεν είναι περίεργο.
Μετά κάποια Δημώ από τη Σάμο.τίποτα σπουδαίο.
Τρίτη πάλι μια Δημώ από τις Υσίες.( μια στην Αργολίδα και μία στην Βοιωτία) δεν είναι πια παιχνίδι.
Τέταρτη ήρθε η Δημώ από την Αργολίδα.
Οι ίδιες οι Μοίρες πρέπει να με ονόμασαν Φιλόδημο
Για να φλογίζει την καρδιά μου πάντα κάποια Δημώ.

(Οι Μοίρες κατά τον Ησίοδο –Κλωθώ, Λάχεσις, Άτροπος κόρες της Νύχτας ή του Δία και της θέμιδος)



Η Δημώ και το Θέρμιον είναι θάνατος για μένα.Η μία είναι εταίρα,
ενώ η Δημώ δεν έχει γνωρίσει ακόμα τις χαρές της Αφροδίτης
Τη μια μπορώ και τη χαίρομαι, την άλλη όμως δεν επιτρέπεται.
Στ’ορκιζομαι Κύπρι, δε ξέρω ποιά από τις δύο ποθώ περισσότερο.
Θα πω τη μικρή Δημώ, την παρθένα.Γιατί δε θέλω από τα έτοιμα,
αλλά αντίθετα ποθώ ότι κρατούν προσεκτικά κρυμμένο.
(Παλατινή ανθολογία -Κεφαλάς).

Τελειώνοντας θέλω να τονίσω ότι οι πάπυροι αυτοί , είναι οι μόνοι πάπυροι που βρέθηκαν σε ευρωπαϊκό έδαφος (εκτός από τον πάπυρο του Δερβενιού).

Επίσης μέχρι της ανακάλυψης των παπύρων γνωρίζαμε λίγα για τον Επίκουρου μέσα από το 10 βιβλίο του Διογένη του Λαέρτιου όπως Κύριαι Δόξαι , καθώς επίσης και τρεις επιστολές. Επιστολή προς Ηρόδοτο, Επιστολή προς Πυθοκλή και Επιστολή προς Μένοικο.Τώρα ανοίγεται ένα καινούργιο κεφάλαιο για την φιλοσοφία του Επίκουρου.
Μια άλλη σημαντική ανακάλυψη είναι και ο πάπυρος με επιγράμματα του Ποσείδιππου (280 πχ-240 πχ) από την Πέλλα που βρέθηκε στην Αίγυπτο.Μέχρι τώρα γνωρίζαμε δύο ποιήματά του που περιλαμβάνονται στην Παλατινή Ανθολογία. Τώρα έχουμε στην διάθεσή μας 112 ποιήματα και επίσης έχουμε ενδείξεις ότι ο θεματολογικός διαχωρισμός των επιγραμμάτων σε επιτύμβια, αναθηματικά και ερωτικά ανάγεται στον 3ον π.χ αιώνα και είναι λειτουργικότερος ως προς τη σχέση τίτλου και επιγράμματος, αντίθετα από τις αυθαίρετες ενίοτε κατατάξεις των βυζαντινών.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΤΩΝ ΑΡΓΕΑΔΩΝ

Το τέλος του Οίκου των Αργεαδών
(Διόδωρος ΙΖ.118.1-2, ΙΗ.39, 48.1-4, 49.4)

Το 321, σχεδόν δύο χρόνια μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, ο Αρριδαίος ολοκλήρωσε την κατασκευή της αρμάμαξας, που θα μετέφερε τη σορό του Αλεξάνδρου από τη Βαβυλώνα στο μαντείο του Άμμωνα, όπως ήταν η επιθυμία του. Η σαρκοφάγος ήταν από σφυρήλατο χρυσό, τη γέμισαν με αρώματα, για να συντηρείται η μούμια, και τη σφράγισαν με εφαρμοστό χρυσό κάλυμμα. Πάνω της τοποθέτησαν μία πολύ ωραία και χρυσοποίκιλτη φοινικίδα (κόκκινη πολεμική σημαία) και δίπλα της τα όπλα του νεκρού. Η αρμάμαξα είχε θολωτή οροφή πλάτους 8 πήχεων (3,7μ) και μήκους 12 πήχεων (5,55μ) με λιθοκόλλητες ψηφίδες. Τη βάση της καμάρας περιέτρεχε παραλληλόγραμμος θριγκός με ανάγλυφες προτομές τραγελάφων (φανταστικών ζώων), απ’ τις οποίους κρέμονταν χρυσοί κρίκοι διαμέτρου 2 παλαμών (περίπου 14,8 εκατοστών), όπου ήταν περασμένο πομπικό στέμμα στολισμένο μεγαλόπρεπα με όλων των ειδών τα χρώματα. Στις άκρες υπήρχαν δικτυωτά κρόσσια με μεγάλα κουδούνια, για να φτάνει ο ήχος τους πολύ μακρυά. Στις 4 γωνίες της καμάρας στεκόταν από μία χρυσή τροπαιοφόρος Νίκη και η κιονοστοιχία, που στήριζε την καμάρα, ήταν χρυσή με ιωνικού ρυθμού κιονόκρανα.

Στο εσωτερικό του περιστυλίου ήταν προσαρμοσμένοι 4 ζῳοφόροι πίνακες ισομήκεις με τα πλευρά της καμάρας και κρεμόταν χρυσό δίχτυ από νήμα πάχους 1 δακτύλου (1,8 εκατοστών). Η πρώτη ζωφόρος παρίστανε τον Αλέξανδρο πάνω σε άρμα με ένα εξαιρετικό σκήπτρο στο χέρι. Γύρω του ήταν μία ακολουθία πάνοπλων Μακεδόνων και μία άλλη μηλοφόρων Περσών και μπροστά τους υπήρχαν ένοπλοι στρατιώτες. Η δεύτερη ζωφόρος απεικόνιζε τους ελέφαντες της βασιλικής ακολουθίας με πολεμική εξάρτηση και αναβάτες μπροστά Ινδούς πίσω δε Μακεδόνες με τον συνήθη οπλισμό.

Η τρίτη ζωφόρος απεικόνιζε ίλες ιππέων σε σχηματισμό μάχης και η τέταρτη πλοία εξοπλισμένα για ναυμαχία. Δεξιά κι αριστερά από την είσοδο της καμάρας υπήρχαν χρυσοί λέοντες, που κοιτούσαν προς τους εισερχόμενους. Πάνω από την καμάρα και στο μέσο της υπήρχε μία μεγάλη φοινικίς με ένα μεγάλο χρυσό στεφάνι ελιάς, που όπως κυμάτιζε η φοινικίς έλαμπε έντονα σε μεγάλη απόσταση.

Η όλη υπερκατασκευή στηριζόταν σε δύο άξονες με δύο πολυτελείς τροχούς ο καθένας. Κάθε τροχός είχε επίχρυσες ακτίνες και πλαϊνά, ενώ το μέρος της στεφάνης που κυλούσε στο έδαφος ήταν σιδερένιο. Τα άκρα των αξόνων εξείχαν από τους τροχούς, ήταν επίχρυσα και κατέληγαν σε προτομές λεόντων, που κρατούσαν στα δόντια από μία κυνηγετική λόγχη. Ένα ελατήριο στο μέσο του κάθε άξονα τον συνέδεε με την υπερκατασκευή μέσω ενός μηχανικού συστήματος απόσβεσης των κραδασμών από τις ανωμαλίες του δρομολογίου.

Η αρμάμαξα είχε 4 ρυμούς με 4 τετραπλούς ζυγούς, όπου ήταν ζευμένοι συνολικά 64 ημίονοι, διαλεγμένοι για το ανάστημα και τη δύναμή τους. Καθένας τους ήταν στεφανωμένος με επίχρυσο στεφάνι, εκατέρωθεν των σιαγόνων του κρεμόταν από ένα χρυσό κουδούνι και τον τράχηλό τους περιέβαλλε λιθοκόλλητο περιδέραιο. Εκτός από τη στρατιωτική συνοδεία, υπήρχε ένα πλήθος οδοποιών για την εξομάλυνση του δρομολογίου και τεχνιτών για τη συντήρηση και την επισκευή της αρμάμαξας. Η φήμη της προπορευόταν και πολλοί κάτοικοι από τις πόλεις, που πλησίαζε, έτρεχαν να θαυμάσουν τη λαμπρή και πανάκριβη κατασκευή.

Κατά τον Διόδωρο, όταν η πομπή έφτασε στα σύνορα της Συρίας με την Αίγυπτο, τη συνάντησε ο Πτολεμαίος επικεφαλής στρατιωτικής δύναμης και μετέφερε με τιμές την αρμάμαξα όχι στο μαντείο του Άμμωνα, αλλά στην Αλεξάνδρεια. Εκεί έχτισε τέμενος αντάξιο του Αλεξάνδρου, τον ενταφίασε και διοργάνωσε θυσίες και αγώνες αρμόζοντες σε ήρωα. Κατά τον Κούρτιο, ο Πτολεμαίος μετέφερε τη μούμια του Αλεξάνδρου πρώτα στη Μέμφιδα και μετά στην Αλεξάνδρεια. Αν αυτή η ενδιάμεση στάση όντως έγινε, ίσως οφειλόταν στη μη έγκαιρη κατασκευή του τεμένους. Επειδή ο γιος του Λάγου είχε βλέψεις ανώτερες από τη θέση του διοικητή επαρχίας, ετοιμαζόταν να μετατρέψει τη σατραπεία του σε ανεξάρτητο βασίλειο και να ιδρύσει τη βασιλική δυναστεία των Λαγιδών. Η απόθεση της σορού του Αλεξάνδρου στην πρωτεύουσα του πτολεμαϊκού βασιλείου βάρυνε στην κοινή γνώμη περισσότερο από τη κατοχή του βασιλικού δαχτυλιδιού από τον Περδίκκαֹ γι’ αυτό αγνοήθηκε η τελευταία επιθυμία του Αλεξάνδρου και του αποδόθηκαν όλες εκείνες οι λαμπρές τιμές, που εξυπηρετούσαν τις πολιτικές φιλοδοξίες του Πτολεμαίου.

Η μεταφορά και ταφή της σορού του Αλεξάνδρου δεν απετέλεσε λόγο εκεχειρίας μεταξύ των αντιμαχομένων εταίρων. Έτσι, την ίδια χρονιά (321) ο Αντίπατρος προέλασε προς την Κιλικία, για να συγκρουστεί με τον Περδίκκα, ενώ ο Κρατερός παρέμεινε στην περιοχή του Ελλησπόντου, για να εξουδετερώσει τον Ευμένη, όμως στη μάχη σκοτώθηκε ο Κρατερός και νίκησε ο Ευμένης. Ο Περδίκκας έχοντας μαζί του τον Αρριδαίο και τον 2 ετών Αλέξανδρο Δ΄ προέλασε επικεφαλής ισχυρών δυνάμεων κατά του Πτολεμαίου. Η διαφορά στο χαρακτήρα των δύο αντρών ήταν τέτοια, ώστε μόλις ο Περδίκκας στρατοπέδευσε στο Πηλούσιο, πολλοί αξιωματικοί του αυτομόλησαν στον Πτολεμαίο και, όταν (μιμούμενος ανάλογες ενέργειες του Αλεξάνδρου) προσπάθησε να περάσει τις δυνάμεις του στην απέναντι όχθη του Νείλου για να καταλάβει αιφνιδιαστικά τη Μέμφιδα, πάνω από 2.000 στρατιώτες και επιφανείς αξιωματικοί πνίγηκαν ή κατασπαράχθηκαν από τους κροκόδειλους. Αυτή η συμφορά καταλογίσθηκε ως προσωπική ευθύνη του Περδίκκα και, συνδυαζόμενη με τη φροντίδα του Πτολεμαίου προς τους νεκρούς αντιπάλους του, αποτέλεσε τη σταγόνα, που ξεχείλισε το ποτήρι της ανοχής προς τον «αιμοδιψή και αυταρχικό» Περδίκκα. Το ίδιο βράδυ τον σκότωσαν οι επιτελείς του με πρωτεργάτη τον Πίθωνα.

Στη συνέχεια συμφιλιώθηκαν με τον Πτολεμαίο και του ζήτησαν να πάρει τη θέση του Περδίκκα. Εκείνος προφανώς είχε κρίνει ότι στη θέση του Μεγάλου Βασιλέως δεν ήταν δυνατόν να εδραιωθεί κάποιος εταίρος, διότι οι άλλοι θα τον ανέτρεπαν όπως συνέβη με τον Περδίκκα και γι’ αυτό επέλεξε να εδραιωθεί στη σατραπεία του. Αρνήθηκε την κολακευτική πρόταση και υπέδειξε τον Πίθωνα και τον Αρριδαίο, στους οποίους οι Μακεδόνες ανέθεσαν από κοινού «τὴν τῶν ὅλων ἡγεμονίαν». Αμέσως μετά άρχισαν τις εκκαθαρίσεις των πλησιέστερων στον Περδίκκα προσώπων και σκότωσαν τον αδελφό του, την αδελφή του Αταλάντη, 50 επιφανείς αξιωματικούς και αποφάσισαν την εκτέλεση του Ευμένη. Λίγο αργότερα ο Αντίπατρος, που βρισκόταν στην ευρύτερη περιοχή, κατεύνασε μία σοβαρή αναταραχή, που υποκίνησε στο στράτευμα η σύζυγος του Αρριδαίου, η Ευρυδίκη. Στη συνέχεια διορίσθηκε επιμελητής των βασιλέων και με τη νέα εξουσία του ανακατένειμε τις δυτικές κυρίως σατραπείες, οπότε διαπίστωσε ότι ο Πτολεμαίος δεν είχε πρόθεση να εγκαταλείψει την Αίγυπτο χωρίς τη χρήση στρατιωτικής βίας και υποχρεώθηκε να μην τον μετακινήσει. Αρχιστράτηγο των βασιλικών δυνάμεων όρισε τον Αντίγονο και χιλίαρχο τοποθέτησε δίπλα του τον Κάσσανδρο, για να τον επιτηρεί. Εν τέλει επέστρεψε στη Μακεδονία με τους βασιλείς, κίνηση που επισήμως είχε σκοπό να τους επανεγκαταστήσει στην πατρίδα, στην πραγματικότητα όμως να φέρει τον ίδιο πλησιέστερα στο θρόνο του Μεγάλου Βασιλέως ή έστω να απομακρύνει άλλους από αυτήν τη φιλοδοξία.

Ωστόσο ούτε ο Αντίπατρος, ούτε ο Αρριδαίος, ούτε ο ανήλικος Αλέξανδρος αποτελούσαν ισχυρή κεντρική διοίκηση και οι συγκρούσεις μεταξύ των εταίρων επεκτάθηκαν. Περί το τέλος καλοκαιριού του 319 πέθανε ο Αντίπατρος από βαρειά αρρώστεια και σε ηλικία περίπου 81 ετών, αφήνοντας ως αντικαταστάτη του τον Πολυπέρχοντα, που ήταν ο μεγαλύτερης ηλικίας εταίρος του Αλεξάνδρου κι έχαιρε μεγάλου σεβασμού στη Μακεδονία. Τον γιο του Κάσσανδρο τον όρισε χιλίαρχο και δεύτερο στην ιεραρχία, κάτι που εκείνος το θεώρησε προσβολή και άρχισε να συνωμοτεί, για να εκτοπίσει τον Πολυπέρχοντα και να πάρει τη θέση του. Προκειμένου να τονώσει τη θέση του ως προστάτη του Οίκου των Αργεαδών, ο Πολυπέρχων κάλεσε πίσω στη Μακεδονία την Ολυμπιάδα, η οποία λόγω της αντιπαλότητάς της με τον Αντίπατρο είχε καταφύγει από παλιά στην πατρίδα της, την Ήπειρο, και της ανέθεσε την επιμέλεια του εγγονού της και συμβασιλιά Αλεξάνδρου Δ΄. Στο μεταξύ ο Αντίγονος αποστάτησε ανοιχτά από την κεντρική εξουσία και ο Κάσσανδρος έσπευσε να συμμαχήσει μαζί του προκειμένου να ανατρέψει τον Πολυπέρχοντα. Επειδή κι ο Πτολεμαίος είχε βλέψεις ανεξαρτητοποίησης και η συμμαχία του με τον Αντίγονο ήταν θέμα χρόνου, η έκταση και η σφοδρότητα της αναπόφευκτης σύγκρουσης προμηνυόταν μεγάλη. Επειδή ο Κάσσανδρος ως γιός του Αντίπατρου εύκολα θα μπορούσε να βρεί ερείσματα μεταξύ των Ελλήνων συμμάχων, που είχαν συνεργασθεί με τον Αντίπατρο, ο Πολυπέρχων συσκέφθηκε με τους άλλους Μακεδόνες και αποφάσισαν να επαναφέρουν τα πράγματα στα ελληνικά κράτη, όπως είχαν επί Φιλίππου.

Το 318 επανέφεραν λοιπόν όσους είχε εξορίσει ο Αντίπατρος, παρέδωσαν ξανά τη Σάμο στους Αθηναίους και διέταξαν τις πόλεις από τους πολίτες τους, που είχαν διακυβερνήσει επί Αντιπάτρου, άλλους να εξορίσουν κι άλλους να εκτελέσουν τις, δε περιουσίες τους να τις δημεύσουν. Ο Πολυπέρχων στην προσπάθειά του να εξαλείψει τους φίλους του Αντίπατρου και να προσεταιρισθεί τους εχθρούς του, έστειλε επιστολή και στον Ευμένη, που παρά την καταδίκη του σε θάνατο εξακολουθούσε να είναι ζωντανός και ιδιαίτερα υπολογίσιμος εχθρός του Αντίγονου. Του πρότεινε είτε να μεταβεί στη Μακεδονία και να αναλάβει μαζί του την επιτροπεία των βασιλέων ή να παραμείνει στην Ασία ως στρατηγός αυτοκράτωρ. Ο Ευμενης προτίμησε το δεύτερο κι ο Πολυπέρχων τον αποκατέστησε στη σατραπεία και τις απολαβές, που του είχε αφαιρέσει ο Αντίγονος, έθεσε στη διάθεσή του τους 3.000 αργυράσπιδες, του διέθεσε 500 τάλαντα και όσα ακόμη χρειαζόταν για τη στρατολόγηση μισθοφόρων. Στον Ευμένη έστειλε επιστολή και η Ολυμπιάς εκλιπαρώντας τον να βοηθήσει την ίδια και τους βασιλείς, διότι απ’ όλους τους εταίρους μόνο εκείνος είχε μείνει πιστός και μπορούσε να βγάλει από το περιθώριο της πολιτικής το βασιλικό Οίκο της Μακεδονίας. Ζητούσε επίσης τη γνώμη του, αν έπρεπε να παραμείνει στην Ήπειρο ή να μεταβεί στη Μακεδονία, όπου την καλούσε ο Πολυπέρχων. Ο Ευμένης συνέστησε στην Ολυμπιάδα να παραμείνει στην Ήπειρο, μέχρι να ξεκαθαρίσει η κατάσταση, όμως η Ολυμπιάς δεν έλαβε υπόψιν της τη σύστασή του και επέστρεψε στη Μακεδονία. Σ’ αυτήν τη φάση της αντιπαράθεσης χρησιμοποιήθηκε και μία νέα επινόηση στο μέτωπο της προπαγάνδας. Για να πληγεί το γόητρο του Κάσσανδρου κυρίως μεταξύ των Μακεδόνων συμμάχων του, η πλευρά του Πολυπέρχοντα, που προστάτευε τα δικαιώματα του βασιλικού Οίκου, διοχέτευσε τη θεωρία της δηλητηρίασης του Αλεξάνδρου από τον Κάσσανδρο και τον αδελφό του, Ιόλλα.

Το 318 και το 317 ο πόλεμος για την εξουδετέρωση του Οίκου των Αργεαδών εξαπλώθηκε σε όλα τα εδάφη από την Ελλάδα ως την Περσίδα. Ο Πολυπέρχων λόγω του πολέμου με τον Κάσσανδρο δεν μπορούσε να χορηγήσει την αυτονομία των ελληνικών κρατών, που είχε εξαγγείλει. Παγιδεύτηκε λοιπόν ανάμεσα στις πολιτικές εξαγγελίες και τις στρατηγικές ανάγκες καθιστώντας τον εαυτό του αναξιόπιστο έναντι των συμμάχων του. Οι σύμμαχοι άρχισαν να εγκαταλείπουν ένας-ένας τον Πολυπέρχοντα και να συντάσσονται με τον Κάσσανδρο, που εκινείτο πολύ δραστήρια και υπέβαλλε καλύτερες προσφορές. Η Ευρυδίκη κατάφερε ακόμη ένα πλήγμα στο γόητρο του Πολυπέρχοντα, όταν κατέστησε τον Κάσσανδρο επίτροπο του συζύγου της, Αρριδαίου.

Η Ολυμπιάς διέταξε τη βεβήλωση του τάφου του Ιόλλα, επειδή υποτίθεται ότι είχε δολοφονήσει τον γιο της. Επίσης φρόντισε να δολοφονηθούν ο Φίλιππος Γ΄ (Αρριδαίος), η σύζυγός του Ευρυδίκη και αρκετοί αξιωματούχοι φιλικά προσκείμενοι στον Κάσσανδρο. Εκείνος τότε πολιόρκησε την Πύδνα, όπου βρισκόταν η Ολυμπιάς, και το 316 την εκπόρθησε μετά από μακρά πολιορκία, όταν τελείωσαν τα εφόδια των υπερασπιστών της. Προσήγαγε την Ολυμπιάδα σε δίκη, πέτυχε την καταδίκη της σε θάνατο δια λιθοβολισμού και της επέβαλε την εσχάτη ποινή των προδοτών, αφήνοντας το σώμα της άταφο. Η κόρη της Ολυμπιάδας και του Φιλίππου Β΄, η Κλεοπάτρα δολοφονήθηκε στις Σάρδεις από τον Αντίγονο ίσως κατ’ απαίτηση του Κάσσανδρου. Ο Κάσσανδρος, παντρεύτηκε τη Θεσσαλονίκη, κόρη του Φιλίππου Β΄ με τη Νικησίπολη, για να παρεμβληθεί στην παράπλευρη γραμμή διαδοχής των Αργεαδών, και ως κορωνίδα της αντι-Αλεξανδρινής πολιτικής του, το 315 ανοικοδόμησε με μεγάλη φροντίδα τη Θήβα. Το 311 στην Αμφίπολη δολοφόνησε τη Ρωξάνη και το 12χρονο Αλέξανδρο Δ΄ κι έτσι εξέλιπαν όλοι οι Αργεάδες, που είχαν συγγένεια αίματος με την Ολυμπιάδα. Ο γιος του Αλεξάνδρου με τη Βαρσίνη, Ηρακλής, εκτός από μιξοβάρβαρος (όπως και ο Αλέξανδρος Δ΄) ήταν και νόθος, γι’ αυτό δεν έπαιξε κανένα ρόλο στον αγώνα για τη διαδοχή του πατέρα του. Ο Κάσσανδρος ήταν πια ήσυχος ότι ο Οίκος των Αργεαδών αποτελούσε παρελθόν και το 305 έπεισε την εκκλησία των Μακεδόνων να τον ανακηρύξει βασιλιά της Μακεδονίας. Την ίδια χρονιά ανακηρύχθηκαν βασιλείς ο Πτολεμαίος στην Αίγυπτο, ο Λυσίμαχος στη Θράκη κι ο Σέλευκος σ’ όλη την Ασία από τα παράλια της Μεσογείου ως τον Ινδό ποταμό. Οὕτω ξυνέβη ἡ μαντεία Δανιήλῳ.

Ο ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-Ο ΟΙΚΟΣ ΤΩΝ ΑΡΓΕΑΔΩΝ

Ο Οίκος των Αργεαδών ή Τημενιδών

(Ηρόδοτος Α.88, Η.93, 137-139, Ξενοφών Κύρου Ανάβασις Α.V.9, Γ.ΙΙ.25, Αρριανός Α.23, Γ.6, Ζ.2, Ζ.28, Πλούταρχος Αλέξανδρος 2, 3.1-9, 4.1-3, 4.8, 5.1, 5.4, 6.8, 7.1, 7.5-9, 9.1, 9.4-κε, 10, 21.10, 22.1-4, 23, 28.6, 39.11-13, 42.4, 45.3-κ.ε, 58.6, 67.7, 68.3-5, 75.1, Περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής 329.B, Διόδωρος ΙΣΤ.34.5, 54.3, 95.3, ΙΖ.66.3-7, Ιουστίνος 9.8.1, 11.11.3, 12.16.5)

Για το χρόνο ίδρυσης του βασιλικού Οίκου της Μακεδονίας τίποτα δεν είναι απόλυτα σαφές. Η αρχή του τοποθετείται μεταξύ μύθου και ιστορίας, ο δε ιδρυτής της φέρεται να έζησε την ίδια περίπου εποχή με τον ιδρυτή του Οίκου των Αχαιμενιδών. Αυτή η σύμπτωση γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρουσα, αφού τον 6ο π.Χ. αιώνα ο Δαρείος Α΄ πέρασε στην Ευρώπη και κατέστησε τον Αμύντα Α΄ υποτελή του, εγκαινιάζοντας μία αντιπαλότητα μοιραία και για τους δύο Οίκους. Δύο αιώνες αργότερα ο Αλέξανδρος Γ΄ πέρασε στην Ασία και εκστράτευσε κατά της αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας. Τον τέταρτο χρόνο των εχθροπραξιών δολοφονήθηκε ο Δαρείος Γ΄, τον ενδέκατο χρόνο πέθανε ο Αλέξανδρος Γ΄ και μαζί τους πέθαναν και οι δύο βασιλικοί Οίκοι.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, τρεις γιοι του Τημένου, ο Γαυάνης, ο Αέροπος και ο Περδίκκας, εξορίσθηκαν από το Άργος και κατέφυγαν πρώτα στην Ιλλυρία και μετά στην πόλη Λεβαία της Άνω Μακεδονίας, όπου βιοπορίζονταν φροντίζοντας τα ζώα του τοπικού (μάλλον Παίονα)ηγεμόνα. Όταν εμφανίσθηκε κάτι, που ερμηνεύθηκε ως θεϊκή προειδοποίηση, ο βασιλίσκος θορυβημένος τους διέταξε να φύγουν από τη χώρα του. Εκείνοι ζήτησαν τους δεδουλευμένους μισθούς τους και ο βασιλίσκος «τυφλωμένος από τους θεούς» τους έδειξε τις ακτίνες του ήλιου, που έμπαιναν μέσα από την καπνοδόχο του σπιτιού, λέγοντάς τους «Να ο μισθός, που σας αξίζει». Οι δύο μεγαλύτεροι έμειναν έκπληκτοι, αλλά ο μικρότερος που είχε μάχαιρα, την έβγαλε και λέγοντας «Βασιλιά δεχόμαστε ό,τι μας δίνεις», έκανε ότι μάζευε από το χώμα τις ηλιαχτίδες και τις έβαζε στο χιτώνα του. Αφού έφυγαν τα τρία αδέρφια, ο βασιλιάς τους καταδίωξε θεωρώντας ότι ο νεαρός Περδίκκας είχε προβάλει διεκδικήσεις στο θρόνο και σε όλη την επικράτειά του κάτω από τον ήλιο. Εκείνοι κατέφυγαν πέρα από τους «κήπους του Μίδα» και με ορμητήριο το όρος Βέρμιο κατέλαβαν πρώτα τα γειτονικά μέρη και μετά όλη τη Μακεδονία. Παραδίδεται και ο μύθος ότι ο Περδίκκας ακολούθησε ένα κοπάδι κατσικιών και στο σημείο, που σταμάτησαν τα κατσίκια (αίγες), αποφάσισε να χτίσει την πρωτεύουσά του, τις οποίες εύλογα ονόμασε Αιγές.

Η βασιλική δυναστεία της Μακεδονίας ονομάσθηκε Τημενίδες ή Αργεάδες, διότι οι τρεις αδερφοί ήταν γιοι του Τήμενου από το Άργος. Το οικόσημο του βασιλικού Οίκου δεν ήταν γνωστό, μέχρι την ανακάλυψη του τάφου του Φιλίππου Β΄. Τότε διαπιστώθηκε ότι ήταν ο λεγόμενος «ήλιος της Βεργίνας», που μας παραπέμπει άμεσα στα γραφόμενα του Ηρόδοτου και τη συλλογή των ακτίνων του ήλιου από τον Περδίκκα, τον φερόμενο ως ιδρυτή της δυναστείας.


Στη γενεαλογία των Μακεδόνων βασιλέων ο Αλέξανδρος Α΄ αποτελεί κομβικό πρόσωπο. Για τους περισσότερους προκατόχους του ουσιαστικά τίποτα δεν είναι γνωστό εκτός ίσως από το όνομα. Η εμπλοκή του Αλεξάνδρου Α΄ στους Περσικούς πολέμους έβγαλε τη Μακεδονία από την ιστορική αφάνεια και η συνδυασμένη δράση νοτίων ελληνικών κρατών και Μακεδονίας στο γεωγραφικό χώρο της σημερινής ελληνικής Μακεδονίας, που ως τότε ανήκε σε διάφορους παιονικούς λαούς, ρίχνουν αρκετό φως στους επόμενους βασιλείς. Για τους προκατόχους του Αλεξάνδρου Α΄ βασιζόμαστε στον Ηρόδοτο και η πλήρης γενεαλογία των Μακεδόνων βασιλέων προκύπτει ως εξής:

Περδίκκας Α΄: φαίνεται να βασίλεψε στις αρχές του 7ου αιώνα

Αργαίος Α΄: διαδέχθηκε τον πατέρα του και φαίνεται να βασίλεψε στα τέλη του 7ου αιώνα

Φίλιππος Α΄: διαδέχθηκε τον πατέρα του και φαίνεται να βασίλεψε στις αρχές του 6ου αιώνα

Αέροπος: ανήλικος ακόμη διαδέχθηκε τον πατέρα του το 588 και βασίλεψε έως το 568

Αλκέτας: διαδέχθηκε τον πατέρα του και βασίλεψε μεταξύ 568 και 540

Αμύντας Α΄: γιος του Αλκέτα και πατέρας του Αλεξάνδρου Α΄. Ανέβηκε στο θρόνο το 540 και έδωσε γη και ύδωρ στους πρέσβεις του Δαρείου. Επί των ημερών του η Μακεδονία απετέλεσε μέρος της ευρωπαϊκής σατραπείας των Αχαιμενιδών.

Αλέξανδρος Α΄: γιος του Αμύντα Α΄, ανέβηκε στο θρόνο το 498. Έγινε γνωστός σε όλη την Ελλάδα κατά την εκστρατεία του Ξέρξη, οπότε όντας βασιλιάς υποτελής των Περσών («Μακεδόνων ύπαρχος») πληροφορούσε τους ανυπότακτους Έλληνες για τα σχέδια των Περσών. Πριν τη μάχη των Θερμοπυλών ειδοποίησε τις ελληνικές δυνάμεις και πριν από τη μάχη των Πλαταιών γνωστοποίησε στους Αθηναίους το πολεμικό σχέδιο του Μαρδόνιου. Μετά το τέλος του πολέμου επεξέτεινε τη Μακεδονία μέχρι το Στρυμόνα. Όταν θέλησε να λάβει μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες, στους οποίους επιτρεπόταν να συμμετέχουν μόνο Έλληνες, χρειάσθηκε να αποδείξει στους ελλανοδίκες την Ελληνική του καταγωγή.

Περδίκκας Β΄: γιος του Αλεξάνδρου Α΄. Διαδέχθηκε τον πατέρα του το 454 και συμβασίλευσε με τον αδελφό του Φίλιππο, που πέθανε νωρίς.

Αρχέλαος: νόθος γιος του Περδίκκα Β΄. Το 413 σφετερίσθηκε το θρόνο, αλλά αναδείχθηκε σε άξιο ηγέτη. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη ήταν ο ένατος βασιλιάς της δυναστείας και έκανε για τη Μακεδονία περισσότερα απ' όσα είχαν κάνει όλοι οι προηγούμενοι βασιλείς μαζί. Μετέφερε την πρωτεύουσα από τις Αιγές στην Πέλλα.

Αμύντας Β΄: το 393 διαδέχθηκε τον Αρχέλαο, βασίλεψε ως το 389 και συχνά συγχέεται με τον επόμενο.

Αμύντας Γ΄: γιος του Αρριδαίου, δισέγγονος του Αλεξάνδρου Α΄, πατέρας του Φιλίππου Β΄ και παππούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το 389 διαδέχθηκε τον Αμύντα Β΄ και το 383 τον εκθρόνισε ο Αργαίος, ένας ευγενής από τη Λυγκηστίδα και όχι Αργεάδης. Το 381 με τη βοήθεια των Θεσσαλών ο Αμύντας Γ΄ εκθρόνισε τον Αργαίο και ανακατέλαβε το θρόνο ως το 369.

Αλέξανδρος Β΄: γιος του Αμύντα Β΄, κατέλαβε το θρόνο το 369. Επιτέθηκε κατά της Θεσσαλίας, αλλά εσωτερικές έριδες τον ανάγκασαν να επιστρέψει στη Μακεδονία. Το 367 τον δολοφόνησε ο Πτολεμαίος, ένας εταίρος από την Άλωρο της Βοττιαίας, που ανέλαβε επίτροπος των γιων του Αμύντα Γ΄, Περδίκκα και Φιλίππου.

Περδίκκας Γ΄: γιος του Αμύντα Γ' και μεγαλύτερος αδελφός του Φιλίππου. Το 365 δολοφόνησε τον Πτολεμαίο Αλωρίτη και ανέβηκε στο θρόνο. Το 359 σκοτώθηκε σε μάχη κατά των Ιλλυριών, που πίεζαν ασφυκτικά τα σύνορα της Μακεδονίας.

Φίλιππος Β΄: γεννήθηκε το 383, ήταν γιος του Αμύντα Γ΄ και της Ευρυδίκης και αδελφός του Περδίκκα Γ΄. Μυήθηκε στα Καβείρια μυστήρια της Σαμοθράκης την ίδια περίοδο με την Ολυμπιάδα, κόρη του Νεοπτόλεμου και αδελφή του Αλεξάνδρου Α΄ των Μολοσσών. Παρέμεινε ως όμηρος στη Θήβα από το 368 έως το 359.

Το 359, όταν πληροφορήθηκε ότι ο μεγαλύτερος αδελφός του και βασιλιάς σκοτώθηκε προσπαθώντας να αποκρούσει τους Ιλλυριούς, δραπέτευσε από τη Θήβα και ανέλαβε το θρόνο της Μακεδονίας. Απέσπασε τους στρατηγικούς πόρους της Θράκης, εκσυγχρόνισε τον μακεδονικό στρατό μετατρέποντάς τον σε επαγγελματικό και εφάρμοσε επιθετική και επεκτατική πολιτική. Χρησιμοποιώντας τη στρατιωτική ισχύ και την εξαγορά των πάντοτε πρόθυμων πολιτικών, επέβαλε τη μακεδονική Ηγεμονία στην Ελλάδα. Λένε πως ο ίδιος υπερηφανευόταν περισσότερο για τη διπλωματικότητα του και τη στρατηγική του σύνεση παρά για την ανδρεία του στη μάχη, διότι στα πολεμικά κατορθώματα μετέχουν όλοι όσοι μάχονται, ενώ οι διπλωματικές επιτυχίες ήταν αποκλειστικά δικές του.

Το 357 παντρεύτηκε την Ολυμπιάδα και έκανε μαζί της δύο παιδιά, τον Αλέξανδρο (356) και την Κλεοπάτρα (355). Το 338 ίδρυσε στην Κόρινθο το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και κήρυξε την πανελλήνια εκστρατεία κατά των Περσών. Το 337 έστειλε στην Ασία στρατεύματα, για να προπαρασκευάσουν την εισβολή, και τον επόμενο χρόνο δολοφονήθηκε κατ’ εντολή του Μεγάλου Βασιλέως στο θέατρο των Αιγών κατά τους γάμους της κόρης του, Κλεοπάτρας.

Αλέξανδρος Γ΄, ο Μέγας: γιος του Φιλίππου Β΄ και της Ολυμπιάδας. Διαδέχθηκε τον πατέρα του το 336, τον επόμενο χρόνο επέβαλε την κυριαρχία του σε όλους τους Θρακικούς λαούς ως τον Ίστρο, κατέστρεψε την εξεγερθείσα Θήβα και το 334 εισέβαλε στην Ασία. Υπέταξε ολόκληρη την αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών και την Ινδία μέχρι τον ποταμό Ύφαση. Πέθανε τον Ιούνιο του 323 στη Βαβυλώνα.


Ο Πλούταρχος λέει ότι γεννήθηκε την 6η Εκατομβαιώνος, δηλαδή την 21η Ιουλίου του 356 π.Χ. Κατά τον Αρριανό, έζησε 32 χρόνια και 8 μήνες, με αντίστροφη δε μέτρηση από την 13η Ιουνίου 323, την απολύτως βεβαία ημερομηνία του θανάτου που μας δίνει ο Πλούταρχος, βρίσκουμε ως ημερομηνία γέννησης τον Οκτώβριο του 356 π.Χ. Αυτό είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα του πόσο επισφαλής μέθοδος είναι ο συνδυασμός πληροφοριών από διαφορετικές πηγές, αλλά εν προκειμένω η διαφορά των τριών περίπου μηνών στην ημερομηνία γέννησης δεν αποτελεί πρόβλημα.

Για τη γέννησή του Αλεξάνδρου καταγράφηκαν διάφοροι οιωνοί, που υποτίθεται ότι προμήνυαν τη νικηφόρα δράση του, αν και πρέπει να θεωρούμε βέβαιο ότι κατασκευάσθηκαν εκ των υστέρων. Ο Πλούταρχος λέει ότι ο Φίλιππος μόλις είχε κυριεύσει την Ποτίδαια, όταν πήρε τρία μηνύματα: ο Παρμενίων είχε νικήσει τους Ιλλυριούς σε μεγάλη μάχη, ένας ίππος του νίκησε στους Ολυμπιακούς αγώνες και τέλος γεννήθηκε ο Αλέξανδρος. Λέει ακόμη ότι την ημέρα της γέννησής του πυρπολήθηκε ο ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, κάτι που θεωρήθηκε ως κακός οιωνός για την τύχη της Ασίας, ο δε ρήτορας Ηγησίας από τη Μαγνησία ακούγοντας το συσχετισμό φέρεται να σάρκασε ότι ήταν λογικό να καεί ο ναός της Αρτέμιδος, αφού ως θεά προστάτις του τοκετού ήταν απασχολημένη με το κοσμοϊστορικό γεγονός της γέννησης του Αλεξάνδρου. Ο Ιουστίνος λέει ότι κατά γέννησή του δύο αετοί παρέμειναν στην οροφή του πατρικού σπιτιού όλη την ημέρα, προλέγοντας την κυριαρχία του σε Ευρώπη και Ασία.

Η μητέρα του, η Ολυμπιάς, έχει περιγραφεί ως παρορμητική, ζηλιάρα και ανακατώστρα, ενώ δεν παραδίδεται απολύτως κανένα θετικό στοιχείο του χαρακτήρα της, γεγονός που πρέπει να μας δημιουργήσει την υποψία ότι έχει πέσει θύμα εχθρικής προπαγάνδας. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο Φίλιππος ήταν ιδιαίτερα ερωτύλος και ότι η Ολυμπιάς ήταν η τρίτη ή τέταρτη κατά σειρά από τις συνολικά έξι ή επτά συζύγους του, ενώ είναι άγνωστος ο αριθμός των ερωμένων του. Με όλες τους δε, συζύγους και ερωμένες, έκανε παιδιά και δημιούργησε στην Ολυμπιάδα εύλογο άγχος για τα κληρονομικά δικαιώματα του γιου της, του μοναδικού γνήσιου άρρενος τέκνου του Φιλίππου. Το άλλο άρρεν τέκνο του, ο Αρριδαίος, ήταν νόθος, κάτι που εν τούτοις δεν εμπόδισε άλλους στο παρελθόν να καταλάβουν το θρόνο, όπως δεν εμπόδισε τελικά και τον ίδιο τον Αρριδαίο να διαδεχθεί τον Αλέξανδρο. Η φυσική κατάσταση του Αρριδαίου φαίνεται ότι έδωσε άλλη μία αφορμή στην προπαγάνδα να πλήξει την υστεροφημία της Ολυμπιάδας. Υποτίθεται ότι στα πρώτα χρόνια της ζωής του ήταν ένα αξιόλογο αγοράκι και ότι η Ολυμπιάς με διάφορα δηλητήρια διατάραξε την σωματική και ψυχική υγεία του.

Άλλο προπαγανδιστικό εφεύρημα είναι ενδεχομένως η ιστορία ότι ο Φίλιππος την είδε να κοιμάται με ένα δράκοντα δίπλα της, φοβήθηκε ότι κάποιος θεός μεταμορφωμένος σε ερπετό συνευρισκόταν με τη σύζυγό του και γι’ αυτό ψυχράνθηκε μαζί της. Αυτό μοιάζει να αποτελεί έναν καλό λόγο για το διαζύγιο του Φιλίππου από τη συγκεκριμένη σύζυγο, ωστόσο δεν παραδίδονται οι λόγοι για τα υπόλοιπα διαζύγιά του. Υποτίθεται ακόμη ότι καλώς έπραξε ο Φίλιππος, διότι το μαντείο των Δελφών πιστοποίησε με χρησμό ότι ο Άμμων είχε μεταμορφωθεί σ’ εκείνον το δράκοντα και ότι ο απατημένος σύζυγος θα έχανε το μάτι του για τιμωρία, που κρυφοκοίταξε τον θεό. Ο χρησμός φέρεται να επαληθεύθηκε κατά την πολιορκία της Μεθώνης, οπότε ο Φίλιππος τραυματίσθηκε στο μάτι και τυφλώθηκε. Δεν αποφεύγουμε τον πειρασμό να θυμηθούμε ότι ο Δίας είχε συνευρεθεί με την Αλκμήνη, σύζυγο του βασιλιά της Θήβας Αμφιτρύωνα και καρπός της συνεύρεσης ήταν ο Ηρακλής. Οι αναλογίες λοιπόν ανάμεσα στο προπαγανδιστικό δημιούργημα για τη θεϊκή καταγωγή του Αλεξάνδρου και στον μύθο για τον πρόγονό του δεν μπορεί να είναι τυχαίες.

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΟΝΟΜΑΤΑ

Τα ονόματα των Μακεδόνων ήταν κι αυτά ελληνικά, με την αναμενόμενη τοπική διαφοροποίηση. Είναι προφανής η ελληνική προέλευση των ονομάτων, που διασώθηκαν γενικά στην αρχαία ελληνική γραμματεία και στις επιγραφές, ενώ ταυτόχρονα δεν είναι δύσκολη η ομαδοποίησή τους κατά ελληνικό ἔθνος. Έτσι, στην κλασσική περίοδο εύκολα εντοπίζονται ονόματα χαρακτηριστικά σπαρτιατικά, αθηναϊκά, μακεδονικά κλπ. Στα μακεδονικά ονόματα είναι αποτυπωμένος έντονα ο πολεμικός χαρακτήρας της μακεδονικής αριστοκρατίας, όπως φαίνεται στον παρακάτω ενδεικτικό πίνακα:

Αδαίος (=αδάϊος=) απόρθητος, απολέμητος
Αλέξανδρος ο αλέξων (=αποκρούων) τους άνδρες (=πολεμιστές)
Αλκέτας γενναίος (αλκή=ανδρεία, θάρρος, ευψυχία)
Αλκίμαχος (αλκή=ανδρεία, θάρρος, ευψυχία + μάχη) ο γενναία μαχόμενος
Αμύντας (=αμυνίας=) ο αποκρούων προσβολή, ο υπερασπιστής
Αμύντωρ ο αποκρούων προσβολή, ο υπερσπιστής
Αναξίδοτος (άναξ+δίδω=) ο δοσμένος από τον άνακτα (βασιλιά)
Ανδρόμαχος μάχεται τους άνδρες (=πολεμιστές)
Ανδρομένης τους άνδρες (= πολεμιστές) μένει (=υπομένει την προσβολή χωρίς κλονισμό)
Ανδρόνικος νικά τους άνδρες (=πολεμιστές)
Αντίοχος ο εναντιούμενος
Αρέτης ο έχων αρετήν (γνώρισμα του Άρη και των πολεμιστών)
Αριστόνικος ο ενδόξως νικών
Άρπαλος αποσπά δια της βίας
Αρχέλαος αρχηγός του λαού
Άρχων άρχοντας, ηγέτης
Δημόνικος ο τον δήμον (πλήθος) νικών
Έφιππος έφιππος
Ηγέλοχος ηγείται λόχου
Ηγήσανδρος ηγείται ανδρών (=πολεμιστών)
Θόας (θοάζει=) κινεί με ταχύτητα, βία, σφοδρότητα
Κάρανος άρχων, κύριος
Κλέανδρος (κλέος+άνδρας=) φημισμένος άντρας
Κλείτος (το κλείτος = το κλέος=) φήμη, δόξα
Κλεοπάτρα (κλέος+πάτρα=) η δόξα της πατρίδας
Κοίρανος κυβερνήτης, άρχων, ηγεμών
Κρατερός δυνατός
Λαομέδων κυβερνά τον λαό
Λυσίμαχος λύει την μάχη
Μαχάτας (μαχάτας: δωρικός τύπος του) μαχητής
Μένανδρος (μένω +άνδρας=) υπομένω χωρίς κλονισμό επίθεση ανδρός (=πολεμιστού)
Μενέδημος (μένω+δήμος=) υπομένω χωρίς κλονισμό επίθεση δήμου (=πλήθους)
Μενεσθεύς (μένω=) υπομένω επίθεση χωρίς κλονισμό
Μένης (μένω=) υπομένω επίθεση χωρίς κλονισμό
Νέαρχος νέος αρχηγός
Νεοπτόλεμος νέος+π[τ]όλεμος (πόλεμος)
Νικάνωρ νικώ+ανήρ (=άνδρας=πολεμιστής)
Νικόλαος νικά τον λαό
Πανταλέων (πάντα=) όλως, εντελώς λέων
Πείθων πείθει
Πεισαίος ατάραχος (πείσα=αταραξία)
Πευκέστας (πευκήεις=) οξύς, διαπεραστικός
Πίθων πείθει
Πολεμοκράτης κρατεί (=νικά) στον πόλεμο
Πολέμων (=πολεμών=) πολεμά, μάχεται
Πολύ(σ)πέρχων ο πολύ ορμητικός, βίαιος
Πολυδάμας ο πολλούς δαμάζων (=κατανικών)
Πουλαμάχος ο πολλούς μαχόμενος
Πρωτόμαχος πρώτος στη μάχη
Πτολεμαίος ο του πτολέμου (=πολέμου)
Σταμένης (στάμεν: δωρικός τύπος του ίστημι=) μένει σταθερός
Στασάνωρ (=ίστημι+ανήρ=) τακτοποιεί, παρατάσσει τους άνδρες (=πολεμιστές)
Σώπολις σώζει την πόλη
Σώστρατος σώζει το στρατό
Τληπόλεμος υπομένει τον πόλεμο
Φίλιππος (φίλος +ίππος=) αγαπά τους ίππους

ΤΟ ΜΑΝΤΕΙΟ ΤΩΝ ΔΕΛΦΩΝ

Έτσι και αφήσεις το κουβάρι να ξετυλιχτεί απ’ τις κορφές του Παρνασσού, αυτό θα διασχίσει δρυμούς, βράχους, μονοπάτια, αρχαίους ναούς, ξωκλήσια, μυγδαλιές, ελαιώνες και θα πάρει το δρόμο προς τη θάλασσα..

Εκεί όπου ο μύθος προτιμούσε να ξετυλίγει τον δικό του πηγαιμό προς το ιερό βουνό.
Το βουνό πάνω απ’ το Κρισσαίο Πεδίο με το Ιερό των Δελφών που έγινε ο «Ομφαλός της Γης» και που τόσοι διάβηκαν για να ακούσουν έναν χρησμό, να πάρουν ένα σημάδι για τη ζωή τους.

Το κουβάρι αυτό δεν έχει σταματήσει να ξετυλίγεται μέχρι σήμερα. Ο χρόνος μπορεί να έχει επέμβει με τον δικό του τρόπο, αλλά το μόνο που έχει καταφέρει είναι να σμιλεύσει την ομορφιά της φύσης σε κάθε του πέρασμα.

Την φύση που παίρνει αγκαλιά την ιστορία και μαζί τριγυρνούν στα μέρη που έζησαν πολλά και που τους διηγούνται ακόμα και σήμερα πολλά περισσότερα..

Ιστορία

Στους πρόποδες του Παρνασσού, στο υποβλητικό φυσικό τοπίο που σχηματίζεται ανάμεσα σε δύο θεόρατους βράχους, τις Φαιδριάδες, βρίσκεται το πανελλήνιο ιερό των Δελφών και το πιο ξακουστό μαντείο της αρχαίας Ελλάδας. Οι Δελφοί ήταν ο ομφαλός της γης, όπου, σύμφωνα με τη μυθολογία, συναντήθηκαν οι δύο αετοί που έστειλε ο Δίας από τα άκρα του σύμπαντος για να βρει το κέντρο του κόσμου, και για πολλούς αιώνες αποτελούσαν το πνευματικό και θρησκευτικό κέντρο και το σύμβολο της ενότητας του αρχαίου ελληνισμού.

Η ιστορία των Δελφών χάνεται στην προϊστορία και στους μύθους των αρχαίων Ελλήνων. Σύμφωνα με την παράδοση, εδώ αρχικά υπήρχε ιερό αφιερωμένο στη γυναικεία θεότητα της Γης, και φύλακάς του ήταν ο φοβερός δράκοντας Πύθων. Ο Απόλλωνας σκότωσε τον Πύθωνα και το δικό του ιερό ιδρύθηκε από Κρήτες που έφθασαν στην Κίρρα, το επίνειο των Δελφών, με τη συνοδεία του θεού, μεταμορφωμένου σε δελφίνι. Ο μύθος αυτός σχετικά με την κυριαρχία του Απόλλωνα επιβίωσε σε εορταστικές αναπαραστάσεις που γίνονταν στους Δελφούς, τα Σεπτήρια, τα Δελφίνια, τα Θαργήλεια, τα Θεοφάνεια, και, βέβαια, τα περίφημα Πύθια, που τελούνταν για να θυμίζουν τη νίκη του θεού εναντίον του Πύθωνα και περιελάμβαναν μουσικούς διαγωνισμούς και γυμνικούς αγώνες.
Τα παλαιότερα ευρήματα στην περιοχή των Δελφών χρονολογούνται στη νεολιθική εποχή (4000 π.Χ.) και προέρχονται από το Κωρύκειο Άντρο, σπήλαιο στον Παρνασσό, όπου τελούνταν οι πρώτες λατρείες. Εντός των ορίων του ιερού βρέθηκαν κατάλοιπα μυκηναϊκού οικισμού και νεκροταφείου. Τα ίχνη κατοίκησης είναι ελάχιστα και πολύ αποσπασματικά μέχρι τον 8ο αι. π.Χ., περίοδο κατά την οποία επικράτησε οριστικά η λατρεία του Απόλλωνα και άρχισε η ανάπτυξη του ιερού και του μαντείου. Προς το τέλος του 7ου αι. π.Χ. οικοδομήθηκαν οι πρώτοι λίθινοι ναοί, αφιερωμένοι ο ένας στον Απόλλωνα και ο άλλος στην Αθηνά, που επίσης λατρευόταν επίσημα, με την επωνυμία «Προναία› ή «Προνοία› και είχε δικό της τέμενος. Σύμφωνα με φιλολογικές μαρτυρίες και αρχαιολογικά ευρήματα, στους Δελφούς λατρεύονταν, ακόμη, η Άρτεμις, ο Ποσειδώνας, ο Διόνυσος, ο Ερμής, ο Ζευς Πολιεύς, η Υγεία και η Ειλείθυια.

Με το ιερό συνδέεται ο θεσμός της αμφικτυονίας, της ομοσπονδίας από δώδεκα φυλές της Θεσσαλίας και της Στερεάς, που αποτελούσε αρχικά θρησκευτική ένωση, ενώ αργότερα απέκτησε και πολιτική σημασία. Η δελφική αμφικτυονία είχε τον έλεγχο της περιουσίας και λειτουργίας του ιερού, αφού όριζε τους ιερείς και τους άλλους αξιωματούχους, εκλέγοντάς τους πάντα από κατοίκους των Δελφών. Υπό την προστασία και τη διοίκησή της τον 6ο αι. π.Χ. το ιερό εδραίωσε την αυτονομία του έναντι των διεκδικητών του (Α΄ Ιερός πόλεμος), αύξησε την πανελλήνια θρησκευτική και πολιτική επιρροή του, μεγάλωσε σε έκταση και αναδιοργάνωσε τα Πύθια, τους δεύτερους σε σημασία πανελλήνιους αγώνες μετά τους Ολυμπιακούς, που τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια.

Η περίοδος από τον 6ο έως τον 4ο αι. π.Χ. συμπίπτει με τη μεγάλη ακμή του δελφικού μαντείου. Οι χρησμοί του, που θεωρούνταν οι πιο αξιόπιστοι, εκφράζονταν από την Πυθία, ιέρεια του μαντείου, και ερμηνεύονταν από τους ιερείς του Απόλλωνα. Πόλεις, ηγεμόνες και απλοί άνθρωποι έσπευδαν να συμβουλευθούν το θεό και εξέφραζαν την ευγνωμοσύνη τους με λαμπρά αναθήματα, που σταδιακά κατέκλυσαν το ιερό. Η φήμη του μαντείου έφθασε στα πέρατα του κόσμου και η έναρξη της λειτουργίας του χανόταν στα βάθη της αρχαιότητας και του μύθου.

Πιστεύεται ότι το δελφικό μαντείο διατύπωσε καθοριστικές προβλέψεις σχετικά με τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, την Αργοναυτική εκστρατεία και τον Τρωικό πόλεμο, ενώ βεβαιωμένος είναι ο σπουδαίος ρόλος της γνωμοδότησής του στην ίδρυση των ελληνικών αποικιών. Ακριβώς, όμως, το γόητρο και η ισχύς των Δελφών προκάλεσαν δύο ακόμη Ιερούς Πολέμους, στα μέσα του 5ου και στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. Κατά τον 3ο αι. π.Χ. μία νέα πολιτική και στρατιωτική δύναμη εμφανίζεται στο προσκήνιο, οι Αιτωλοί, που εκφράζουν τη δυναμική τους παρουσία στο ιερό με διάφορα αναθήματα. Κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας (μετά το 168 π.Χ.) οι Δελφοί άλλοτε ευνοήθηκαν και άλλοτε λεηλατήθηκαν από τους αυτοκράτορες, όπως από το Σύλλα το 86 π.Χ.
Η παρακμή του μαντείου επήλθε με το φιλοσοφικό κίνημα του ορθολογισμού τον 3ο αι. π.Χ., ωστόσο, το τυπικό στη λειτουργία του έμεινε αναλλοίωτο έως το 2ο αι. μ.Χ., την εποχή του Αδριανού. Το 394 μ.Χ. δόθηκε οριστικό τέλος στη λειτουργία του μαντείου με διάταγμα του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α΄. Με την επικράτηση του Χριστιανισμού οι Δελφοί έγιναν έδρα επισκοπής, αλλά εγκαταλείφθηκαν στις αρχές του του 7ου αι. μ.Χ., εποχή επέλασης των Σλάβων. Σταδιακά το αρχαίο ιερό επιχώσθηκε και καλύφθηκε ενώ, πολύ αργότερα, πάνω στα θαμμένα ερείπιά του εγκαταστάθηκε ένα ολόκληρο χωριό, το Καστρί, που στους νεότερους χρόνους δέχθηκε τις επισκέψεις των αρχαιόφιλων περιηγητών.

Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες και αξιωματούχοι άλλοτε ευνοούν το ιερό με μεγάλες χρηματικές παροχές και άλλοτε συντελούν στη φθορά του. Αυτή την εποχή και ειδικότερα τον 2ο αι. μ.Χ., επισκέπτεται τους Δελφούς και ο περιηγητής Παυσανίας ο οποίος και μας άφησε, στο βιβλίο «ΦΩΚΙΚΑ», πολύτιμη λεπτομερή περιγραφή των όσων μνημείων είδε καθώς και των μύθων, που συνδέονται με αυτά. Η διεξοδική περιγραφή του συνέβαλε σημαντικά στην ανασύνθεση του χώρου.

Με την επικράτηση του Χριστιανισμού και την καταδίωξη της ειδωλολατρίας οι Δελφοί παρακμάζουν. Το ιερό εγκαταλείπεται και ο τελευταίος χρησμός της Πυθίας λέγεται πως δόθηκε στον αυτοκράτορα Ιουλιανό τον παραβάτη (361-363 μ.Χ.) που είχε προσπαθήσει να ξαναζωντανέψει το μαντείο:
Είπατε τω βασιληι , χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά,
Ουκέτι Φοίβος έχει καλύβαν ου μαντίδα δάφνην,
ου παγάν λαλεούσαν, απέσβετο και λάλον ύδωρ.

«πέστε του βασιλιά:
γκρεμίστηκαν οι πλουμιστές αυλές εχάθη, δεν έχει
ο Φοίβος πια καλύβι, ούτε προφητικιά έχει δάφνη
μήτε πηγή που να λαλά και το μελητικό νερό βουβάθη».

Μετάφραση Ν.Καζαντζάκη
Η έρευνα στον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών άρχισε γύρω στο 1860 από Γερμανούς. Το 1891 οι Γάλλοι πήραν από την ελληνική κυβέρνηση έγκριση για διεξαγωγή συστηματικών ερευνών και τότε άρχισε η λεγόμενη «Μεγάλη Ανασκαφή›, αφού πρώτα απομακρύνθηκε το χωριό Καστρί. Κατά τη διάρκειά της ήλθαν στο φως εντυπωσιακά ευρήματα, ανάμεσα στα οποία και περίπου 3.000 επιγραφές, που αποκαλύπτουν διάφορες πτυχές του αρχαίου δημοσίου βίου. Σήμερα, οι εργασίες στο χώρο των δύο δελφικών ιερών συνεχίζονται με τη συνεργασία της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της Γαλλικής Σχολής, με ανασκαφική αλλά και αναστηλωτική δραστηριότητα. Το μοναδικό μνημείο που διέθετε το αρχαίο υλικό για τη σχεδόν πλήρη αναστήλωσή του ήταν ο θησαυρός των Αθηναίων, που αποκαταστάθηκε το 1903-1906 από τους Γάλλους με έξοδα του Δήμου Αθηναίων. Άλλα μνημεία που έχουν αναστηλωθεί είναι ο βωμός των Χίων, ο ναός του Απόλλωνα και η θόλος.

Η σπουδαιότητα του μαντείου

Για το ιστορικό, τις τελετές, τους χρησμούς του μαντείου των Δελφών έχουν γράψει όλοι οι μεγάλοι της Ελληνικής, Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής ιστορίας. Ανάμεσα τους οι Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ευριπίδης, Σοφοκλής, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Πίνδαρος, Αισχύλος, Ξενοφώντας, Διόδωρος, Παυσανίας, Οβίδιος, Λουκιανός και βέβαια ο Πλούταρχος. Ο τελευταίος μάλιστα έχει στο ενεργητικό του πλούσιο έργο σχετικό με τις τελετές και τις παραδόσεις του μαντείου . Βέβαια, ο ίδιος φαίνεται να είναι και ιερέας στο μαντείο, κατέχοντας διπλή ιδιότητα.

Παρά τη διπλή του ιδιότητα, το έργο του Πλούταρχου είναι μια ανεξάντλητη πηγή πληροφοριών για τις πρακτικές του μαντείου. Για παράδειγμα, μας πληροφορεί ότι σε εποχές μεγάλης δόξας του μαντείου, το ρόλο της Πυθίας δεν έπαιζε μόνο μια ιέρεια, αλλά μέχρι και τρεις. Αρχικά, οι ιέρειες αυτές ήταν νεαρές παρθένες, συμβολίζοντας την αγνότητα του πνεύματος, αλλά στην πορεία, αντικαταστάθηκαν από ώριμες γυναίκες της περιοχής. Ο λόγος που έγινε αυτό δεν είναι ξεκάθαρος: μια από τις θεωρίες σχετίζεται με τον Εχεκράτη το Θεσσαλό, ο οποίος ερωτεύτηκε τη νεαρή ιέρεια, την απήγαγε και την κακοποίησε. Γενικά πάντως η Πυθία εμφανίζεται σαν μια εξαιρετικά μορφωμένη γυναίκα, και οι χρησμοί της έχουν τη μορφή πεντάμετρων ή εξάμετρων στίχων.

Η προσέλευση στο μαντείο

Η διαδρομή που ακολουθούν οι επισκέπτες του μαντείου φαίνεται να είναι ένα από τα κεντρικά σημεία στη λειτουργία του, αλλά και στο μύθο που τη συνοδεύει. Όλα ξεκινούν από την παραδοχή ότι οι επισκέπτες είναι ήδη πληροφορημένοι για τη λειτουργία του μαντείου και φτάνουν σε αυτό προετοιμασμένοι να λάβουν πολύ σημαντικές και έγκυρες πληροφορίες για το τι τους επιφυλάσσει το μέλλον - γι' αυτό άλλωστε και ξεκινούν από την πόλη τους να κάνουν αυτό το δύσκολο για εκείνη την εποχή ταξίδι. Μια από τις πρώτες τους ενέργειες, αφού φτάσουν στο χώρο, είναι να συζητήσουν το πρόβλημά τους με τους ιερείς, έτσι ώστε να τεθεί το ερώτημα με τον κατάλληλο τρόπο στην ιέρεια. Κατόπιν, οδηγούνται στους χώρους του μαντείου κρατώντας φύλλα δάφνης, συμβολικά του δύσκολου ταξιδιού, πριν περάσουν στο Άδυτο, όπου και θα συναντήσουν την Πυθία. Εκεί θα θέσουν το ερώτημά τους με τη μορφή που ορίστηκε σε συνεργασία με τους ιερείς, θα λάβουν το χρησμό για τον οποίο ήρθαν, και θα επιστρέψουν στην πόλη τους.

Βέβαια, από εκεί και μετά ξεκινά η διαδικασία ερμηνείας του χρησμού, καθώς παραδοσιακά οι απαντήσεις της ιέρειας έχουν τέτοια μορφή ώστε η ερμηνεία τους να μην είναι μονοσήμαντη! Όλοι γνωρίζουμε το "ηξεις αφήξεις ου θνήξεις εν πολέμω", το οποίο ερμηνεύεται θετικά αν κάποιος χωρίσει τη φράση σε δύο προτάσεις ακριβώς μετά το "αφήξεις" (δηλαδή "θα πας και θα γυρίσεις, δε θα πεθάνεις στον πόλεμο"), αλλά αρνητικά αν η διαίρεση γίνει μετά το "ου" ("θα πας και δε θα γυρίσεις, θα πεθάνεις στον πόλεμο").

Ένα πιο ενδιαφέρον παράδειγμα για την ιστορία της αρχαίας Ελλάδας σχετίζεται με την εκστρατεία του βασιλιά των Περσών Ξέρξη, γιου του Δαρείου, το 480 π.Χ. Οι χρησμοί του μαντείου προς τους Αθηναίους ήταν εξαιρετικά δυσοίωνοι, ενώ σε κάποια φάση μιλούσαν για "ξύλινα τείχη". Αντίστοιχα, οι Σπαρτιάτες έλαβαν ένα χρησμό που εν ολίγοις τους προειδοποιούσε ότι ο εχθρός δε θα αποθαρρυνθεί εύκολα και δε θα υποχωρήσει παρά μόνο όταν διαμελίσει την πόλη και το βασιλιά της. Η ιστορία επιβεβαιώνει το μαντείο και οι 300 ηρωικοί Σπαρτιάτες συντρίβονται στις Θερμοπύλες - κατόπιν, οι Πέρσες στρέφονται στο κοντινό Αρτεμίσιο, όπου και αποκρούουν τις επιθέσεις των Αθηναίων στη θάλασσα. Σε αυτό το σημείο όμως, επιβεβαιώνεται η προφητεία προς τους Δελφιείς σχετικά με τη βοήθεια των ανέμων: επί τρεις μέρες λυσσαλέοι άνεμοι σφυροκοπούν τον περσικό στόλο, καταστρέφοντας σχεδόν το 20% των πολεμικών και μεταγωγικών σκαφών, αφήνοντας όμως ανέγγιχτα τα Αθηναϊκά πλοία! Εν τω μεταξύ, στην Αθήνα ο Θεμιστοκλής ερμηνεύει το χρησμό περί ξύλινων τειχών ως προτροπή να χρησιμοποιηθεί το ασήμι από τα ορυχεία του Λαυρίου για να ετοιμαστούν κι άλλα πλοία και εκκενώνει την Αθήνα κατευθύνοντας τους κατοίκους στην κοντική ("ιερή", σύμφωνα με το μαντείο) Σαλαμίνα. Τα υπόλοιπα είναι ιστορία, καθώς ο Θεμιστοκλής διέλυσε τον Περσικό στόλο στη Σαλαμίνα, η Αθήνα σώθηκε από τον εξ ανατολών κίνδυνο , καθιστώντας έτσι το μαντείο πιο δημοφιλές από ποτέ.

Η ΠΥΘΙΑ

Ένα από τα πιο γνωστά χαρακτηριστικά που συνοδεύει το μαντείο των Δελφών έχει να κάνει με την κατάσταση έκστασης της ιέρειας την ώρα που έδινε τους χρησμούς, τα ακατάληπτα λόγια, καθώς και τους καπνούς οι οποίοι λέγεται ότι έβγαιναν από τους βράχους..

Θα σταθούμε σε αυτό το σημείο καθώς έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο προκαλούνταν αυτή η έκσταση στην Πυθία, και θέλοντας να βάλουμε ορισμένα πράγματα στη θέση τους..

Τα τελευταία χρόνια διάφοροι ξένοι επιστήμονες υποστηρίζουν πως ο καπνός αυτός που "λέγεται" ότι έβγαινε από τους βράχους, φαίνεται να είναι αιθυλένιο, ο μόνος από τους υδατάνθρακες όπως λένε, που έχει τη γλυκιά, όμορφη μυρωδιά που περιγράφει ο Πλούταρχος πως αναδυόταν στο μαντείο.

Κανείς από αυτούς όμως, παρ'όλα τα επιστημονικά διαπιστευτήρια τους, δε φαίνεται να γνωρίζει πως το αιθυλένιο, δεν πληροί τις προϋποθέσεις, εφόσον είναι αέριο άχρωμο και άοσμο.

Και κάτι πολύ σημαντικό, που από μόνο του μπορεί να εξηγήσει αυτό που τόσο φαίνεται να "δυσκολεύει" τους ξένους επιστήμονες, όπως θα αναλύσουμε παρακάτω. Το αιθυλένιο παράγεται από όλους τους φυτικούς ιστούς. Είναι φυσική ορμόνη που επιδρά στην ωρίμανση και τη γήρανση και είναι υπεύθυνο για τη διάσπαση των χρωστικών της χλωροφύλλης, το πέσιμο των φύλλων και την ωρίμανση των φρούτων, πιθανόν ενεργοποιώντας συστήματα ενζύμων που σχετίζονται με την ωρίμανση.

Αναρωτιέται λοιπόν κανείς πώς είναι δυνατόν να μη γνωρίζουν οι επιστήμονες τις ιδιότητες αυτές του αιθυλένιου.. εκτός και αν πρόκειται για σκόπιμη παραγνώριση που αποσκοπεί στην μείωση της σημαντικότητας του μαντείου και της Πυθίας. Ιδιαίτερα τη στιγμή που όπως είναι γνωστό, η δάφνη ήταν το ιερό δέντρο του Απόλλωνα, και βρισκόταν τόσο μέσα στο μαντείο όσο και στο Άδυτο της Πυθίας, ενώ υπάρχουν πλήθος αρχαίες αναφορές που κάνουν λόγο για τα φύλλα δάφνης που μασούσε η Πυθία για να δώσει τους χρησμούς.

Στη δάφνη αποδίδονται φαρμακευτικές ιδιότητες από τα προϊστορικά χρόνια. Έχει μυρωδιά γλυκιά και ταυτόχρονα πιπεράτη (αλήθεια, πόσο ταιριάζει η περιγραφή με αυτήν του Πλούταρχου, σε αντιδιαστολή με το άοσμο αιθυλένιο!)

Και ερχόμαστε τώρα στο αιθυλένιο, το οποίο ως φυσική ορμόνη υπάρχει σε όλους τους φυτικούς ιστούς (επιταχύνοντας την ωρίμανση και τη γήρανση τους) άρα και στο δέντρο της δάφνης. Εάν σκεφτούμε πως το δέντρο βρισκόταν σε χώρο κλειστό, όπως το Άδυτο της Πυθίας, γίνεται εύκολα αντιληπτό πως η γλυκιά, όμορφη μυρωδιά που περιγράφει ο Πλούταρχος, μπορούσε κάλλιστα να προέρχεται από τη δάφνη, και όχι από κάποιο άοσμο αέριο, το οποίο μάλιστα απλά "πιστεύεται πως υπάρχει" ..

Εκείνο που ξέρουμε με σιγουριά είναι ότι πρόκειται για ένα φυτό με πολλές και πολύτιμες ιδιότητες. Αυτές οι εξαγνιστικές και ηρεμιστικές ιδιότητες καθιστούν απλή και αυτονόητη της συσχέτισή της με το απολλώνιο φως, τη γνώση και τη μαντική, αλλά και την παρουσία της σε έθιμα και παραδόσεις από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας.

Τα παραπάνω ας γίνουν τροφή για σκέψη σε όσους βιάζονται να παπαγαλίσουν εκείνους που προσπαθούν να μετατρέψουν το υπερφυσικό σε ..φυσικό, χρησιμοποιώντας όμως αδόκιμες για την επιστήμη εκφράσεις, όπως "νομίζεται" και "πιστεύεται", αγνοώντας αυτό που όντως υπήρξε και αντικαθιστώντας το με κάτι που "πιστεύεται" πως υπάρχει..


Η προέλευση του ονόματος της Πυθίας

Το όνομα «Πυθία» προέρχεται από το Πυθώ, το οποίο ήταν το αρχικό όνομα των Δελφών. (Πυθώ από το πύθομαι= φθείρω, αλλοιώνω, αποσυνθέτω ή από το πυνθάνομαι= μανθάνω, πληροφορούμαι, εξετάζω, ερευνώ. Το Δελφοί προέρχεται από το δελφός που σημαίνει μήτρα, π.χ. αδελφοί= από την ίδια μήτρα). Οι Έλληνες απέδωσαν το όνομα αυτό στο τοπωνύμιο για να περιγράψουν την αποσύνθεση του σώματος του Πύθωνα αφότου τον σκότωσε ο Απόλλωνας.

Διαβάζουμε στον Ομηρικό ύμνο για τον Πύθιο Απόλλωνα, στον οποίο αναφέρεται αρχικά η καταγωγή του μαντείου των Δελφών:


ἐνταυθοῖ νῦν πύθευ ἐπὶ χθονὶ βωτιανείρῃ:
οὐδὲ σύ γε ζώουσα κακὸν δήλημα βροτοῖσιν
ἔσσεαι, οἳ γαίης πολυφόρβου καρπὸν ἔδοντες 365
ἐνθάδ' ἀγινήσουσι τεληέσσας ἑκατόμβας:
οὐδέ τί τοι θάνατόν γε δυσηλεγέ' οὔτε Τυφωεὺς
ἀρκέσει οὔτε Χίμαιρα δυσώνυμος, ἀλλά σέ γ' αὐτοῦ
πύσει Γαῖα μέλαινα καὶ ἠλέκτωρ Ὑπερίων.
ὣς φάτ' ἐπευχόμενος: τὴν δὲ σκότος ὄσσε κάλυψε. 370
τὴν δ' αὐτοῦ κατέπυσ' ἱερὸν μένος Ἠελίοιο,
ἐξ οὗ νῦν Πυθὼ κικλήσκεται: οἳ δὲ ἄνακτα
Πύθιον ἀγκαλέουσιν ἐπώνυμον, οὕνεκα κεῖθι
αὐτοῦ πῦσε πέλωρ μένος ὀξέος Ἠελίοιο.

Ο ύμνος περιγράφει αναλυτικά τον τρόπο με τον οποίο ο Απόλλωνας επέλεξε τους πρώτους ιερείς του, τους οποίους επέλεξε από το "γοργό πλοίο" τους. Ήταν "Κρήτες από την πόλη του Μίνωα της Κνωσού", που ταξίδευαν στην αμμώδη Πύλο. Αλλά ο Απόλλωνας, ένα από τα λατρευτικά επίθετα του οποίου ήταν "Δελφίνιος", πήδηξε στο πλοίο με τη μορφή δελφινιού. Ο Απόλλωνας αποκάλυψε τον εαυτό του στους τρομοκρατημένους Κρήτες, και πρόσταξε να τον ακολουθήσουν μέχρι τον "τόπο στον οποίο θα έχετε πλούσιες προσφορές".

Οι Κρήτες "χόρεψαν στο χρόνο και ακολούθησαν, τραγουδώντας ιή παιήον, όπως στους παιάνες των Κρητών, στο στήθος των οποίων η θεία Μούσα έχει τοποθετήσει μελένιας φωνής τραγούδισμα".

Ο GL Huxley παρατηρεί, "Αν ο Ύμνος στον Δελφικό Απόλλωνα φανερώνει κάποιο ιστορικό μήνυμα, αυτό είναι πάνω απ 'όλα ότι κάποτε υπήρχαν Κρήτες ιερείς στους Δελφούς".

Ο Robin Lane Fox σημειώνει ότι Κρητικά χάλκινα αντικείμενα συναντάμε στους Δελφούς από τον όγδοο αιώνα και μετά, και πως Κρητικά γλυπτά βρίσκονται αφιερωμένα στο μαντείο από το 620-600 π.Χ. περίπου: "Τα αφιερώματα στο χώρο δεν μπορούν να προσδιορίσουν την ταυτότητα του ιερατείου των Δελφών", παρατηρεί, "αλλά για πρώτη φορά έχουμε ένα σαφές κείμενο για να θέσουμε δίπλα στα αρχαιολογικά δεδομένα."

Ένας από τους πρώτους επισκέπτες σε αυτά τα "λαγκάδια του Παρνασσού», στο τέλος του όγδοου αιώνα, ήταν ο Ησίοδος, στον οποίο έδειξαν και τον ομφαλό.
Στη νεότερη εποχή, ο χώρος των Δελφών συνδέθηκε με την προσπάθεια αναβίωσης της δελφικής ιδέας, από τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό και τη σύζυγό του Εύα Πάλμερ, οι οποίοι παρουσίασαν δύο παραστάσεις αρχαίου δράματος, το 1927 και το 1930, θέλοντας να δημιουργήσουν ένα νέο πνευματικό ομφαλό της γης.

Οι Δελφοί σήμερα αποτελούν έναν από τους βασικούς πόλους ανάδειξης του κλασσικού και σύγχρονου πολιτισμού. Εδώ εδρεύει επίσης και το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, που κάθε χρόνο φιλοξενεί σημαντικές θεατρικές, μουσικές, εικαστικές παραγωγές αλλά και συνέδρια παγκόσμιας εμβέλειας.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο περιλαμβάνει αριστουργήματα παγκόσμιας ακτινοβολίας όπως το μπρούτζινο άγαλμα του «Ηνιόχου», της «Σφίγγας» των Ναξίων και των αρχαϊκών Κούρων «Κλέοβη και Βίτωνα» που βρέθηκαν στις ανασκαφές ανάδειξης των αρχαιοτήτων των Δελφών.

Οι Δελφοί έχουν ανακηρυχτεί από την UNESCO, μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

ΔΗΛΟΣ ΤΟ ΙΕΡΟ ΝΗΣΙ

«Ίητε Δήλιε Απόλλωνα.
Τα σπαρμένα νησιά,
με τα πλήθια ζωντανά,
σπιτοχτίσαν και πήραν την ξακουστή Δήλο.
Τους έδωκε ο χρυσομάλλης ο Απόλλωνας,
της Αστερίας το κορμί κατοικιά τους».
Πίνδαρος, Παιάνας

Μυθολογία και Ιστορία

Η ιστορία της Δήλου είναι συνυφασμένη με τη μυθολογία, καθώς ήταν η γενέτειρα του Απόλλωνα, γιού του Δία, και ως εκ τούτου ένας τόπος ιερός. Η θέση της είχε επίσης καθοριστεί στη μυθολογία, δεδομένου ότι πριν γίνει Δήλος (ορατή), ήταν ένας πλωτός, περιπλανώμενος βράχος που ονομαζόταν Ορτυγία ή Άδηλος (αόρατη). Ο Ποσειδώνας αγκυροβόλησε το βράχο στο απόλυτο κέντρο των τεσσάρων σημείων της πυξίδας σε σχέση με τη θέση του στο Αιγαίο Πέλαγος. Βρίσκεται σχεδόν σε ίση απόσταση με την ηπειρωτική χώρα στα βορειοδυτικά, με τη Χίο και τη Ρόδο προς τα ανατολικά, την Κρήτη στα νότια και την Πελοπόννησο στα δυτικά.

Η γεωγραφική της θέση προσέλκυσε το ενδιαφέρον των αρχαίων Ελλήνων, όπως και άλλοι τόποι που κατέχουν γεωμετρικά σημαντικές θέσεις στην περίτεχνη μαθηματική τους προσέγγιση στη Γεωγραφία, όπως οι Δελφοί. Η δημιουργία αυτών των μύθων, δεδομένης της θέσης του νησιού, ήταν απλά θέμα χρόνου. Έτσι, η μυθολογία ενώνεται με την ιστορία, καθώς η γεωγραφική θέση της έφερε πράγματι μεγάλο πλούτο στην Δήλο, όπως η Λητώ, μητέρα του Απόλλωνα, είχε υποσχεθεί.

Αυτό που η Λητώ δεν είχε προβλέψει ήταν η συμφορά, η καταστροφή, η δουλεία και η απώλεια ανθρώπινων ζωών που προσέλκυσε επίσης αυτός ο πλούτος, σε τέτοιο βαθμό που τελικά η Δήλος ερημώθηκε και παρέμεινε έτσι τις δύο τελευταίες χιλιετίες..


Ο Μύθος

Στην πρώιμη μυθολογία, η πρώτη αναφορά στην Δήλο γίνεται με την εμφάνισή της ως αόρατο βράχο που επέπλεε άσκοπα στη θάλασσα, και που σχηματίστηκε όταν η Αστερία, αδελφή της Λητούς, μεταμορφώθηκε σε βράχο για να γλυτώσει από το Δία, ο οποίος αργότερα κυνήγησε και άφησε έγγυο και τη Λητώ, με αποτέλεσμα το οργισμένο ξέσπασμα της Ήρας, η οποία συνέπραξε με τους άλλους θεούς ώστε να αποτρέψουν τη Λητώ από το να γεννήσει οπουδήποτε στον κόσμο και κάτω από τον ήλιο. Έτσι η Λητώ περιπλανιόταν παρόλο που πλησίαζε ο καιρός για να γεννήσει.

Ο Δίας έκανε έκκληση στον αδελφό του, τον Ποσειδώνα, να τους βοηθήσει να βρουν ένα μέρος κάπου στη θάλασσα, όπου η Λητώ θα μπορούσε να ξεκουραστεί και να γεννήσει το παιδί του Δία. Ο Ποσειδώνας τότε πήρε τον αόρατο πλωτό βράχο Άδηλο και τον αγκυροβόλησε στη θάλασσα με τέσσερις στήλες διαμαντένιων αλυσίδων και στη συνέχεια τον μετονόμασε σε Δήλο.

Οι Έλληνες πίστευαν έντονα σε αυτό το μύθο. Ήταν άλλωστε ο λόγος που πολλοί γενναίοι κυνηγοί θησαυρών έχασαν τη ζωή τους προσπαθώντας να ανακτήσουν τις διαμαντένιες αλυσίδες από το βυθό της θάλασσας.

Η Λητώ υποσχέθηκε στη Δήλο ότι θα έκανε το νησί το πλουσιότερο στον κόσμο, αν η Δήλος της επέτρεπε να ξεκουραστεί εκεί και να γεννήσει το παιδί της, καθώς και ότι το παιδί δεν θα άφηνε ποτέ τον βράχο. Και έτσι συμφωνήθηκε, και η Λητώ πήγε στην Ιερή Λίμνη, στο κέντρο της οποίας βρισκόταν ένα φοινικόδεντρο. Εκεί, και χωρίς βοήθεια, καθώς η Ήρα είχε απαγορεύσει στην Ειλείθυια* - τη θεά του τοκετού και των μαιών, να την βοηθήσει, γέννησε δίδυμα. Το πρώτο ήταν η Άρτεμις, θεά του κυνηγιού και της παρθενίας. Εννέα ημέρες αργότερα, γέννησε τον Απόλλωνα, θεό της αλήθειας και του φωτός.

Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με το μύθο, η Άρτεμις, εννέα ημερών βρέφος, ήταν όντως σε θέση να βοηθήσει τη μητέρα της να φέρει τον αδερφό της στο φως. Αυτό ήταν δυνατό, επειδή η Άρτεμις, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις που απορρέουν από τη βαθιά προϊστορία της περιοχής, ήταν η θεά της γονιμότητας των θηλαστικών. Στην Αττική, και συγκεκριμένα στη Βραυρώνα, η Βραυρώνια Αρτεμις λατρευόταν ως η θεά της βλάστησης και του κυνηγιού, και ως η προστάτης των γυναικών κατά τον τοκετό καθώς και των νεογέννητων. Έπρεπε προφανώς να ξαναγεννηθεί για να εξυπηρετήσει το ρόλο που της είχε ανατεθεί.

Από τη στιγμή εκείνη και μετά, η Δήλος έγινε τόπος ιερός, παραμένοντας για πάντα λουσμένος στο φως του Απόλλωνα. Θα πρέπει κανείς να γίνει προσωπικός μάρτυρας του πόσο μοναδικό είναι αυτό το Απολλώνιο φως, για να καταλάβει..


Η Ιστορία

Η Δήλος έχει μια μακριά και συναρπαστική ιστορία που ανάγεται στην τρίτη χιλιετία π.Χ. Οι πρώτοι κάτοικοι εικάζεται πως ήταν Κάρες (βάσει μιας αναφοράς του Θουκυδίδη). Απομεινάρια από ελλειψοειδείς καλύβες έχουν βρεθεί στην κορυφή του λόφου Κύνθος (113μ. ύψος), από όπου οι κάτοικοι μπορούσαν εύκολα να εποπτεύουν και να ελέγχουν τη μικρή κοιλάδα και τη θάλασσα ολόγυρα. Η κατοίκηση συνεχίζεται χίλια χρόνια αργότερα με τους Μυκηναίους (1580-1200 π.Χ.), όταν άρχισαν να κτίζονται εκτεταμένοι οικισμοί. Το Απολλώνιο ιερό είχε ήδη εδραιωθεί από τους Ομηρικούς χρόνους και έφθασε στην ακμή του στη διάρκεια των αρχαϊκών και κλασσικών χρόνων.

Ο μυθικός Μυκηναίος βασιλιάς της Δήλου Άνιος, γιος του Απόλλωνα και δισέγγονος του Διόνυσου, είχε προσπαθήσει να διατηρήσει ουδετερότητα στις συγκρούσεις τις εποχής. Φιλοξένησε τον άρχοντα της Τροίας Αγχίση, αλλά και το στόλο των Αχαιών, και αργότερα τον Αινεία, γιο του Αγχίση, που ξέφυγε από την πυρπολημένη Τροία.

Όταν ο κόσμος αυτός κατέρρευσε γύρω στο 1100 π.Χ., εγκαταστάθηκαν οι Ίωνες το νησί, το οποίο έγινε θρησκευτικό κέντρο τους, και παρέμεινε έτσι μέχρι το 540 π.Χ. όταν πήραν τον έλεγχο οι Αθηναίοι, οι οποίοι διατήρησαν τον έλεγχό τους στο νησί, χάνοντας το μόνο κατά τη διάρκεια των Περσικών Πολέμων (490-480 π.Χ.).

Η Δήλος βγήκε αλώβητη από την περιπέτεια των Περσικών πολέμων, επειδή οι Πέρσες τη θεωρούσαν ιερή και δεν τη λεηλάτησαν όπως τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων. Το 478 π.Χ., μετά το τέλος των Περσικών, ιδρύθηκε η Δηλιακή Συμμαχία των ελληνικών πόλεων, με στόχο την αντιμετώπιση μελλοντικών απειλών. Έδρα της συμμαχίας ήταν η Δήλος· Εκεί φυλασσόταν το τεράστιο ποσό των εισφορών των συμμαχικών πόλεων και εκεί γίνονταν οι συναντήσεις των αντιπροσώπων. Πολύ σύντομα η Δηλιακή Συμμαχία εξελίχθηκε σε Αθηναϊκή Ηγεμονία και οι σύμμαχοι έγιναν περίπου υπήκοοι των Αθηναίων. Τα χρήματα του κοινού ταμείου μεταφέρθηκαν το 454 π.Χ. στην Ακρόπολη των Αθηνών, δήθεν για λόγους ασφαλείας, στην πραγματικότητα όμως για να χρηματοδοτήσουν το φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα του Περικλή.

Το 476 π.Χ. άρχισε να οικοδομείται ο δεύτερος ναός του Απόλλωνα, ο Μέγας ναός, ή ναός των Δηλίων. Η οικοδόμησή του διακόπηκε μετά τη μεταφορά του ταμείου στην Αθήνα και συνεχίστηκε την περίοδο της Δηλιακής Ανεξαρτησίας (314-166 π.Χ.), χωρίς ποτέ να ολοκληρωθεί.

Γύρω στο 540-528 π.Χ. ο τύραννος των Αθηνών Πεισίστρατος, έπειτα από δελφικό χρησμό, επέβαλε και τον πρώτο εξαγνισμό στο νησί, θεσπίζοντας νόμο πως πλέον κανείς δεν μπορούσε να πεθάνει ή να γεννηθεί στο ιερό νησί.
Ο Θουκυδίδης γράφει σχετικά ότι τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι, συνωστισμένοι μέσα στα τείχη της πόλης, βρέθηκαν σε απελπιστική θέση εξαιτίας του λοιμού που θέριζε τους κατοίκους «σαν τα πρόβατα». Υπολογίζεται πως το 427-426 π.Χ. τα θύματα από τη θανατηφόρα επιδημία ήταν 30.000. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι Αθηναίοι είχαν φτάσει σε τέτοιο σημείο αναισχυντίας που «κανένας φόβος των θεών ή νόμος των ανθρώπων δεν τους συγκρατούσε πια». Μέσα σε τέτοιο κλίμα απόγνωσης και ανασφάλειας διέπραξαν ένα αποτρόπαιο έγκλημα, την «κάθαρση» της Δήλου, δήθεν για λόγους ευσέβειας. Άνοιξαν όλους τους τάφους που υπήρχαν στο νησί, ακόμα και τους πιο φρέσκους, και μετέφεραν τα οστά και τα κτερίσματα στη Ρήνεια, όπου τα έθαψαν σε ένα κοινό λάκκο. Παράλληλα αποφάσισαν να μη γεννιέται και να μην πεθαίνει κανείς πια στη Δήλο, αλλά να μεταφέρονται οι επίτοκοι και οι βαριά άρρωστοι στη Ρήνεια. Από τότε κανείς δεν γεννήθηκε, κανείς δεν πέθανε και κανείς δεν τάφηκε στο ιερό νησί. Οι δε Δήλιοι, όπως επεδίωκαν οι Αθηναίοι, έγιναν απάτριδες. Το 422 π.Χ. οι Αθηναίοι ολοκλήρωσαν την «κάθαρση», εξορίζοντας όλο τον ντόπιο πληθυσμό. Οι Δήλιοι κατέφυγαν στο Αδραμύττιο της Μικράς Ασίας, ύστερα από πρόσκληση του Φαρνάκη, και κατεσφάγησαν με προδοσία από τον Αρσάκη. Οι ελάχιστοι που σώθηκαν επέστρεψαν στη Δήλο έπειτα από επέμβαση του Μαντείου των Δελφών.

Αμέσως μετά την κάθαρση, παρά το γεγονός ότι ήταν σε εμπόλεμη κατάσταση, οι Αθηναίοι άρχισαν, από τύψεις ή από φόβο, το εξαιρετικά δαπανηρό έργο της οικοδόμησης ενός ακόμη ναού του Απόλλωνα από λευκό πεντελικό μάρμαρο και καθιέρωσαν τα Δήλια, γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα που λάμβανε χώρα κάθε πέντε χρόνια. Τα εγκαίνια του τρίτου αυτού ναού, του ναού των Αθηναίων, έγιναν με εντυπωσιακή λαμπρότητα στη διάρκεια της θεωρίας που χρηματοδότησε και οδήγησε στη Δήλο, το 417 π.Χ., ο μετριοπαθής Νικίας.

Την περίοδο της τυραννίας του Πεισιστράτου ή των γιων του οικοδομείται και ο πώρινος ναός του Απόλλωνα, στον οποίο στεγάστηκε ένα υπερφυσικού μεγέθους άγαλμα του θεού, έργο του Τεκταίου και του Αγγελίωνα.

Από το τέλος του 5ου αι. π.Χ. η μόνη σημαντική οικοδομική δραστηριότητα στο χώρο του ιερού ήταν η μερική αποπεράτωση του ναού των Δηλίων και η οικοδόμηση ενός νέου ναού της Άρτεμης. Την εποχή όμως της ανεξαρτησίας οι ηγεμόνες των ελληνιστικών κρατών συναγωνίζονται στην επιδεικτική οικοδόμηση λαμπρών κτηρίων στο ιερό νησί, εκεί όπου όλοι οι Έλληνες μπορούσαν να τα δουν και να θαυμάσουν τον πλούτο και τη δύναμή τους.

Όλη η περιοχή του ιερού ήταν γεμάτη με εκατοντάδες μαρμάρινα και χάλκινα αγάλματα, δαπανηρά αναθήματα πόλεων ή πλούσιων ιδιωτών, από τα οποία σώθηκαν μονάχα τα ενεπίγραφα βάθρα.

Οι Αθηναίοι διατήρησαν τον έλεγχο τους μέχρι το 314 π.Χ. και στη συνέχεια η Δήλος πέρασε στη σφαίρα επιρροής των Μακεδόνων.Πρέπει να σημειωθεί πως, όταν πήραν οι Μακεδόνες τον έλεγχο, το νησί άρχισε να ανθεί ως εμπορικό κέντρο, καθώς απολάμβανε την τέλεια τοποθεσία που διευκόλυνε το εμπόριο με την Αίγυπτο, τη Συρία και τη Μικρά Ασία.

Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το Αιγαίο συνταράσσεται για σαράντα σχεδόν χρόνια από τους πολέμους των φιλόδοξων στρατηγών που τον διαδέχτηκαν. Το 314 π.Χ. ο Αντίγονος ανακήρυξε την Ελλάδα ελεύθερη και ανήγγειλε την επιστροφή στην πολιτική της δημοκρατικής διακυβέρνησης του Αλεξάνδρου. Ο στόλος του έφθασε στο Αιγαίο, όπου η Λήμνος, η Ίμβρος και η Δήλος είχαν ήδη στασιάσει κατά της Αθήνας και οι Κυκλάδες κατά του Κασσάνδρου. Η Αθήνα διατηρούσε ακόμη την αίγλη του πνευματικού κέντρου, αλλά ήταν πλέον μια πόλη σε παρακμή που δεν έπαιζε κανένα ουσιαστικό ρόλο στις εξελίξεις. Ο Αντίγονος και ο γιος του Δημήτριος ο Πολιορκητής ίδρυσαν το Κοινό των Νησιωτών με θρησκευτικό κέντρο τη Δήλο, η οποία κηρύχτηκε ελεύθερη και ανεξάρτητη (314 -166 π.Χ.).

Από τα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ., το ιερό νησί του Απόλλωνα γίνεται και σημαντικό εμπορικό κέντρο, με την εγκατάσταση πλουσίων επιχειρηματιών και τραπεζιτών. Από το 168 π.Χ. η Δήλος, όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα, βαθμιαία θα περάσει στον έλεγχο της Ρώμης. Το νησί κυρύσσεται ελεύθερο λιμάνι (δηλ. λιμάνι χωρίς δασμούς), με αποτέλεσμα να μετοικήσουν εκεί πλούσιοι Ρωμαίοι έμποροι και πλοιοκτήτες, καθώς και άνθρωποι από όλες τις περιοχές της Μεσογείου. Εκτιμάται πως γύρω στο 90 π.Χ. στο μικρό αυτό νησί, που δεν είναι παρά μια κουκίδα στο χάρτη της Μεσογείου, κατοικούσαν περίπου 30.000 άνθρωποι. Από τις αναθηματικές επιγραφές και τα ταφικά μνημεία της Ρήνειας φαίνεται ότι εκτός από τους Αθηναίους και τους Ρωμαίους, που αποτελούσαν την πλειονότητα του πληθυσμού, στη Δήλο κατοικούσαν άνθρωποι από την Πελοπόννησο, την κεντρική και δυτική Ελλάδα, τη Μακεδονία, τα νησιά του Αιγαίου, τη Θράκη και τον Εύξεινο Πόντο, την Ταυρική Χερσόνησο, την Τρωάδα, τη Μυσία, την Αιολίδα, την Ιωνία, τη Λυδία, την Καρία, τη Λυκία, τη Βιθυνία, την Παφλαγονία, τον Πόντο, την Καππαδοκία, την Πισιδία, την Παμφυλία, την Κιλικία, τη Συρία, τη Μηδία, την Κύπρο, την Αίγυπτο, την Κυρήνη, την Αραβία κ.ά.

Ωστόσο, από το 88 π.Χ και μέχρι το 69 π.Χ., το νησί καταστράφηκε και λεηλατήθηκε δύο φορές: το 88 π.Χ. από τον Ευπάτορα βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, που θέλησε με αυτόν τον τρόπο να πλήξει τη δύναμη και το γόητρο της επικυρίαρχης Ρώμης. (Έως τότε κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο μεταξύ των Ελλήνων, για τον ιερό τόπο του Απόλλωνα), και το 69 π.Χ. από τους πειρατές του Αθηνόδωρου, συμμάχου του Μιθριδάτη.

Οι Ρωμαίοι μετά την καταστροφή κατανοούν ότι η ιερότητα του νησιού δεν αρκεί για να σταματήσει τις επιβουλές και περιτειχίζουν το κυριότερο τμήμα της πόλης. Το νησί όμως έχει απωλέσει οριστικά τον ιερό του χαρακτήρα, παρά τις προσπάθειες του αυτοκράτορα Αδριανού να αναβιώσει την ιερή ατμόσφαιρα και το δέος των εορταστικών εκδηλώσεων.

Η περίοδος της παρακμής χαρακτηρίζεται από το γεγονός, ότι οι Αθηναίοι θα θελήσουν να πουλήσουν το νησί, δεν θα βρεθεί όμως αγοραστής. Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ο οικισμός του νησιού συρρικνώνεται και η Δήλος θα γίνει ξανά «άδηλος». Ότι απέμεινε από την παλιά δόξα λεηλατείται σε μία σειρά αλλεπάλληλων καταστροφών: το 727 μ.Χ. από τον εικονομάχο αυτοκράτορα του Βυζαντίου Λέοντα τον Ίσαυρο, το 769 μ.Χ. από τους Σλάβους και το 821 μ.Χ. από τους Σαρακηνούς. Η Δήλος δεν είναι πια παρά ένας απέραντος ερειπιώνας. Καθ’ όλο το Μεσαίωνα θα υπηρετήσει τα γύρω νησιά αποκλειστικά ως τόπος προσπορισμού οικοδομικού υλικού, ενώ θα μετατραπεί σε μία τεράστια ασβεστοκάμινο, όπου μαρμάρινα μνημεία και γλυπτά λιώνουν για την παραγωγή ασβέστη.

"..Τότε η ευτυχία είναι το καλύτερο, ευγενέστερο και πιο ευχάριστο πράγμα στον κόσμο, και αυτά τα χαρακτηριστικά δεν είναι ασύνδετα όπως στην επιγραφή της Δήλου: "Το πιο ευγενές είναι αυτό που είναι δικαιότατο, και το καλύτερο είναι η υγεία. Το πιο ευχάριστο όμως, είναι να κερδίσουμε ό, τι αγαπάμε".
Γιατί όλες αυτές οι ιδιότητες ανήκουν στις καλύτερες δραστηριότητες. Και αυτές, ή μία - την καλύτερη - από αυτές, ταυτίζουμε με την ευτυχία.
(Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια)


Ιστορικό ανασκαφών

Η Δήλος, ως ιερός τόπος στον οποίο υπήρχαν λαμπρά οικοδομήματα και ιερά, δεν λησμονήθηκε ποτέ και υπάρχουν πολλές αναφορές στους περιηγητές για τα ερείπια που ήταν ορατά στο νησί. Πολλά γλυπτά μεταφέρθηκαν σε μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού, ενώ μάρμαρα των αρχαίων κτηρίων χρησιμοποιήθηκαν σαν οικοδομικό υλικό από τους κατοίκους των γύρω νησιών.

Η Δήλος θα ξαναβγεί από την αφάνεια μόλις τον 19ο αιώνα, με τις ανασκαφές πού άρχισαν το 1873 από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών και την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία. Από το 1904 έως το 1914 αποκαλύφθηκαν υπό τη διεύθυνση του M. Holleaux και χάρη στη γενναία επιχορήγηση του δούκα de Loubat τα σημαντικότερα τμήματα της αρχαίας Δήλου. Περίοδος έντονης ανασκαφικής δραστηριότητας υπήρξε επίσης το διάστημα από το 1958 έως το 1975. Η ανασκαφή συνεχίζεται ακόμη από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία και τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, αλλά το κέντρο του θρησκευτικού, πολιτικού και εμπορικού βίου καθώς και μεγάλο μέρος των ιδιωτικών κατοικιών έχουν ήδη αποκαλυφθεί.

Δήλος - Αρχαιολογικό μουσείο

Το αρχαιολογικό Μουσείο της Δήλου είναι ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά μουσεία της Ελλάδας. Στο μουσείο έχουν συγκεντρωθεί τα πλούσια ευρύματα από τις ανασκαφές που διενεργούνται από την Γαλλική αρχαιολογική σχολή πάνω από έναν αιώνα. Τα εκθέματα είναι σπάνιας ομορφίας και αρχαιολογικής αξίας. Γλυπτά, αγγεία, επιγραφές, μωσαϊκά.

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η πλούσια συλλογή του μουσείου σε γλυπτά από την πρώιμη αρχαική περίοδο μέχρι τα ρωμαικά χρόνια. Έχουν σωθεί στον αρχαιολογικό χώρου τις Δήλου και πολλές βάσεις από χάλκινα αγάλματα που δυστυχώς δεν άντεξαν τη φθορά του χρόνου.

Το μουσείο διαθέτει 9 αίθουσες, όπου τα εκθέματα είναι τοποθετημένα χρονολογικά και θεματολογικά.

Η Δήλος και η Ρήνεια τελούν υπό την προστασία του Υπουργείου Πολιτισμού και απαγορεύονται ο ελλιμενισμός σκαφών και η διανυκτέρευση ατόμων χωρίς ειδική άδεια.



*Η ονομασία Ειλήθυια, κατά τον Αδ. Ι. Αδαμαντίου φαίνεται να παράγεται εκ των αρχαίων ρημάτων "ειλέω" (=στενοχωρώ, πιέζω κλπ) και του "θύω" (=στενάζω με ορμή, τρελλαίνομαι). Κατά την αρχαία παράδοση το όνομα αυτό οφείλεται σε ικετευτική κραυγή των επιτόκων: «Ελθέ!», «Ελθέ!» με την οποία και καλούσαν τη θεά σε βοήθεια